Drie randvoorwaarden van de democratie toegepast op de Europese Unie

Democratie

In een democratie wordt de staatsmacht over de bevolking door diezelfde bevolking uitgeoefend. Dat is vanzelfsprekend slechts een idee dat vervolgens geoperationaliseerd moet worden door het staatsbestel. Om het zelfbestuur te realiseren vertrouwen we op processen zoals verkiezingen en stemmingen in het parlement. Die processen leveren slechts een bevredigend resultaat op wanneer er bepaalde randvoorwaarden vervuld zijn. 

In deze tekst schetsen we slechts drie van deze randvoorwaarden. Bij elk ervan lichten we kort toe welke invloed die randvoorwaarde heeft op de rol die de Europese Unie wel/niet kan opnemen. De gehanteerde aanpak is aldus geen uitputtende analyse van de optimale bevoegdheidsverdeling tussen de Unie en haar lidstaten. Het betreft slechts een partiële analyse. Die laat ons toe om enkele pijnpunten aan te duiden in relatie tot de besproken randvoorwaarden van de democratie.

Randvoorwaarden

• Vooreerst dient er een onderliggende gedeelde sociale realiteit te bestaan die door de democratische processen gereflecteerd kan worden. 
• Ten tweede moet er binnen het staatsbestel een niet-democratisch gelegitimeerd tegenwicht aanwezig zijn om de tekortkomingen van de democratie te verzachten. 
• Ten derde moeten er onafhankelijke instellingen bestaan waaraan men de handhaving van democratische beslissingen kan toevertrouwen wanneer die handhaving onder directe democratische controle moeilijk is. 

Implicaties

• De eerste randvoorwaarde vinden we terug in een analyse gemaakt door het Bundesverfassungsgericht en maakt het weinig waarschijnlijk dat een democratisch debat op het Europese niveau binnen voorzienbare periode gerealiseerd wordt. 
• De tweede randvoorwaarde wordt beschreven door auteurs zoals Montesquieu, Acton, Tocqueville, Popper en Hayek. Ze geeft aan welke meerwaarde de instellingen van de Europese Unie kunnen bieden voor de democratie in Europa indien die Unie haar rol als niet-democratische tegenwicht omarmt en de beperkingen die daarbij horen aanvaardt. 
• De derde en laatste randvoorwaarde wordt beschreven in het constitutioneel recht en geeft eveneens aan welke specifieke rol bepaalde organen van de Europese Unie als onafhankelijke instelling kunnen opnemen om democratische beslissingen te handhaven. 

Besluit

Het is onwaarschijnlijk dat de Europese Unie zelf democratische legitimering kan geven maar wel waarschijnlijk dat ze de nationale democratieën kan bijstaan in een andere bescheidenere rollen. 

Jitte AKKERMANS, “Democratie in Europa. Rol van de EU ten aanzien van drie randvoorwaarden van de democratie”, deel 1, NjW 2022, afl. 455, 54-60 en deel 2, NjW 2022, afl. 456, 106-119.