Zabezpieczenie roszczenia ze skargi pauliańskiej
dr hab. Tomasz Szanciło
sędzia Sądu Najwyższego
Zabezpieczenie roszczenia ze skargi pauliańskiej
Postępowanie zabezpieczające jest niezwykle istotne dla osób dochodzących roszczeń przed sądami. Celem udzielenia zabezpieczenia jest bowiem zwiększenie skuteczności postępowania cywilnego poprzez zapewnienie, że pomimo upływu czasu niezbędnego do rozstrzygnięcia sprawy co do meritum wierzyciel osiągnie zamierzony cel tego postępowania, a więc że będzie w stanie uzyskać realną ochronę prawną. Taki też cel przyświeca zabezpieczeniu roszczenia ze skargi pauliańskiej, z tym że z uwagi na specyficzny charakter roszczenia i jego skutków wykazuje ono istotne odmienności w stosunku do zasad ogólnych. W razie zbycia przez osobę trzecią (obowiązanego) przedmiotu majątkowego (w praktyce jest nią często nieruchomość) dochodzenie należności przysługującej wierzycielowi od nabywcy może być niemożliwe lub w znacznym stopniu utrudnione. W związku z tym interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia w takiej sprawie polega na uniemożliwieniu nabywcy przedmiotu majątkowego dalszego jego zbywania lub obciążania, co pozwoli wierzycielowi wszcząć z niego egzekucję. Uprawniony powinien uprawdopodobnić, że istnieje realna obawa wyzbycia się przez obowiązanego (osobę trzecią) składnika majątku objętego czynnością prawną, której dotyczy skarga pauliańska. Najbardziej uprawnione jest zabezpieczenie tego rodzaju roszczenia poprzez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania rzeczy. Nie jest natomiast możliwe zabezpieczenie roszczenia ze skargi pauliańskiej przez ustanowienie hipoteki przymusowej.
Słowa kluczowe: skarga pauliańska, zabezpieczenie, interes prawny, roszczenie, uprawdopodobnienie, hipoteka
Dr. Hab. Tomasz Szanciło
Supreme Court Judge
Securing claims from a Paulian action
Securing proceedings are extremely important for anyone asserting claims in court. The objective of providing security is to increase the effectiveness of civil proceedings by ensuring that, despite the passage of the time required to settle the matter on its merits, the creditor will achieve the intended purpose of these proceedings and, therefore, will be able to obtain real legal protection. This is also the objective of securing claims from a Paulian action, although, due to the specific nature of this claim and its consequences, there are significant differences with respect to the general principles. If a third party (the obligor) sells an asset (in practice, this is frequently real property), it may be impossible or very difficult to claim receivables to which the creditor is entitled from the purchaser. Therefore, the legal interest in granting security in such a case involves preventing the purchaser of the asset from disposing of it further or encumbering it, which will enable the creditor to initiate enforcement with respect to it. The entitled entity should substantiate the fact that there is a real concern that the obligor (third party) may dispose of the asset that is subject to the legal transaction to which the Paulian action applies. It is most appropriate to secure a claim of this type by prohibiting the sale and encumbrance of the asset. However, it is impossible to secure a claim from a Paulian action through the establishment of a compulsory mortgage.
Keywords: Paulian action, security, legal interest, claim, substantiation, mortgage
Bibliografia:
Bik M., Zabezpieczenie roszczenia ze skargi pauliańskiej w przypadku wyzbycia się przez dłużnika nieruchomości, „Polski Proces Cywilny” 2014/3.
Bladowski B., Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Kraków 2006.
Czech T., Hipoteka. Komentarz, Warszawa 2011.
Gil I. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. E. Marszałkowska-Krześ, Legalis 2018.
Gniewek E., Zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego [w:] Rozprawy z prawa prywatnego, prawa o notariacie i prawa europejskiego ofiarowane Panu Rejentowi Romualdowi Sztykowi, red. E. Drozd, A. Oleszko, M. Pazdan, Kluczbork 2007.
Iżykowski M., Przesłanki zabezpieczenia powództwa, „Palestra” 1985/11.
Jasińska, M. Skarga pauliańska. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 2014.
Jodłowski J. [w:] Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, red. J. Jodłowski, K. Piasecki, t. 1, Warszawa 1989.
Machnikowski P. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2016.
Markiewicz K. [w:] Dowody i postępowanie dowodowe w sprawach cywilnym, red. Ł. Błaszczak, K. Markiewicz, Warszawa 2015.
Misztal-Konecka J. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Art. 1–366, red. A. Marciniak, K. Piasecki, Warszawa 2016.
Muliński M., Zasada minimalnej uciążliwości zabezpieczenia, „Monitor Prawniczy” 2014/6.
Romańska M. [w:] M. Romańska, O. Leśniak, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 2016.
Struzik A., Da mihi factum dabo tibi ius [w:] Aurea praxis, aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red. Gudowski J., Weitz K., t. 1, Warszawa 2011.
Szanciło T., Istota skargi pauliańskiej na tle orzecznictwa sądowego, „Przegląd Sądowy” 2012/9.
Woźniak Z. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2012.
Zawadzka J., Legitymacja bierna w procesie ze skargi pauliańskiej (uwagi na marginesie uchwały Sądu Najwyższego z 24.2.2011 r., III CZP 132/10), „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012/2.
Zawistowski D., Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zabezpieczające. Komentarz, Warszawa 2013.
Radosław Florek
sędzia Sądu Rejonowego w Dzierżoniowie
Skład sądu orzekającego w przedmiocie odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego
Opracowanie dotyczy problematyki składu sądu orzekającego w przedmiocie odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego, w tym także kwestii udziału w tym składzie sędziego, którego wniosek dotyczy. W treści artykułu przybliżone zostały poglądy nauki prawa co do tych zagadnień, a także zaprezentowano aktualnie obowiązującą linię orzecznictwa, wedle której o odrzuceniu wniosku o wyłączenie sędziego orzeka sąd w składzie trzech sędziów zawodowych, bez udziału sędziego objętego tym wnioskiem. Przedstawiono następnie argumenty przemawiające za odstąpieniem od tej wykładni oraz przyjęciem stanowiska, że w obecnym stanie prawnym postanowienie w trybie art. 531 Kodeksu postępowania cywilnego wydaje sąd w takim samym składzie, w jakim rozpoznaje daną sprawę i z udziałem sędziego, co do którego wystąpiono z żądaniem wyłączenia. Omówiono również wpływ takiej interpretacji na możliwość dalszego wykorzystywania tej konstrukcji prawnej jako uzupełnienia obecnych regulacji służących niedopuszczaniu do nadużywania instytucji wyłączenia sędziego.
Słowa kluczowe: wyłączenie sędziego, odrzucenie wniosku, skład sądu, bezstronność sądu
Radosław Florek
judge of the District Court of Dzierżoniów
Membership of a panel adjudicating on the dismissal of a request to remove a judge
The article addresses the issue of the membership of a court adjudicating on the dismissal of a request to remove a judge, including the issue of the inclusion of that judge in the adjudicating panel. The article presents the views of the legal studies on these issues, as well as presenting the currently applicable line of judgments, according to which the court decides on the rejection of the motion to remove a judge from a membership of three professional judges, without the involvement of the judge encompassed by that motion. Arguments have then been presented in support of the departure from this interpretation and the acceptance of the position that, in the current legal situation, a court issues its decision under Article 531 of the Polish Civil Procedures Code with the same membership as that which considers the given case and with the involvement of the judge with respect to whom the request for removal was filed. The influence of such an interpretation on the ability to use this legal structure further as a supplement to the current regulations to prevent abuse of the institution of removing a judge has also been discussed.
Keywords: removal of a judge, rejection of a motion, membership of a court, impartiality of the court
Bibliografia:
Amielańczyk K., Zawrot J., Nemo iudex in causa sua. Wyłączenie sędziego w polskim postępowaniu cywilnym, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2011/2.
Bańko M., Słownik języka polskiego, t. 4, Warszawa 2007.
Czarnota J., Prokonstytucyjna wykładnia prawa w świetle orzecznictwa sądów administracyjnych [w:] Argumentacja konstytucyjna w orzecznictwie sądowym, Studia i Analizy Sądu Najwyższego. Materiały Naukowe, t. 4, Warszawa 2017.
Ereciński T., Gudowski J., Jędrzejewska M. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, Warszawa 2006.
Jakubecki A. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008.
Jankowski J., Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego, cz. 1, Postępowanie rozpoznawcze, „Monitor Prawniczy” 2004/19.
Kaźmierczyk S., Pulka Z., Wstęp do prawoznawstwa, Wrocław 1999.
Kosior W., Iudex suspectus – wyłączenie sędziego na wniosek w postępowaniu cywilnym, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2013/2.
Kowalczyk B., Twórcza interpretacja prawa – wybitne osiągnięcie jurysprydencji rzymskiej i wyzwanie dla współczesnych sędziów, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2017/2.
Łętowska E., Między Scyllą i Charybdą – sędzia między Strasburgiem i Luksemburgiem, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005/10.
Łętowska E., Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, „Państwo i Prawo” 2005/4.
Manowska M., Zmiany w kodeksie postępowania cywilnego wprowadzone w 2004 r., „Przegląd Sądowy” 2005/5.
Morawski L., Zasady wykładni językowej, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2011/1.
Nowacki J., Tabor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1994.
Olczyk M., Komentarz do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, LEX 2005.
Osajda K., Nadużycie prawa w procesie cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2005/5.
Piasecki K. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–50514, t. 1, Warszawa 2006.
Pietrzkowski H., Prawo do rzetelnego procesu w świetle zmienionej procedury cywilnej, „Przegląd Sądowy” 2005/10.
Sorysz M., Rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego, „Przegląd Sądowy” 2006/4.
Tabor Z., Żmigrodzki P., Brodziak-Bielska A., Co każdy prawnik o słownikach wiedzieć powinien, „Przegląd Sądowy” 2008/7–8.
Zawrot J., Nowelizacja art. 531 k.p.c. w świetle postulatu urzeczywistnienia konstytucyjnej zasady prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), „Palestra” 2012/1–2.
Zembrzuski T., Przeciwdziałanie nadużyciom w korzystaniu z instytucji wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2006/2.
Zieliński A. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–50514, t. 1, Warszawa 2005.
dr Damian Flisak, LL.M.
radca prawny
Zarzut venire contra factum proprium nemini licet w przypadku czynów nieuczciwej konkurencji
Publikacja odnosi się do przypadków, kiedy podmiot uprawniony z tytułu naruszenia praw lub czynu nieuczciwej konkurencji pozostaje bezczynny. Długotrwały brak reakcji i podejmowania obrony może w takiej sytuacji prowadzić do pozbawienia możliwości skutecznego podnoszenia roszczeń na drodze sądowej, ponieważ druga strona może twierdzić, że wychodziła z założenia, iż jej działanie jest świadomie akceptowane przez uprawnionego (venire contra factum proprium nemini licet). Istnieje już kilka orzeczeń polskich sądów, w których odmówiono ochrony podmiotom, które przez długi okres czasu tolerowały naruszenie swoich praw. Artykuł przedstawia podstawowe kryteria skutecznego podniesienia zarzutu venire.
Słowa kluczowe: czyn nieuczciwej konkurencji, venire contra factum proprium
Dr Damian Flisak, LL.M.
Legal Counsel
A venire contra factum proprium nemini licet allegation in the case of acts of unfair competition
The article addresses cases where the authorized entity remains inactive as a result of the breach of its rights or an act of unfair competition. A long-lasting lack of reaction and taking up a defence can lead to the deprival of the ability to effectively raise claims in court, because the other party can claim that it assumed that its action is deliberately accepted (venire contra factum proprium nemini licet). Polish courts have already issued a number of judgments in which protection has been denied for entities which tolerated a long-lasting breach of their rights. The article presents the fundamental criteria for effectively raising a venire defence.
Keywords: act of unfair competition, venire contra factum proprium
Bibliografia:
Flisak D. [w:] Przedawnienie roszczeń o zaniechanie w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz w prawie własności przemysłowej [w:] Qui bene dubitat. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Ewie Nowińskiej, red. J. Barta, R. Markiewicz, P. Wasilewski, J. Chwalba, Warszawa 2018.
Piotrowska J., Instytucja przedawnienia roszczenia o zaniechanie w prawie znaków towarowych, „Monitor Prawniczy” 2014/5.
Stefanicki R. [w:] System prawa prywatnego, t. 15, Prawo konkurencji, red. M. Kępiński, Warszawa 2014.
Janusz Roszkiewicz
Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski
Odpowiedzialność Skarbu Państwa za ograniczenie dostępu do świadczeń pielęgnacyjnych w świetle wyroków Trybunału Konstytucyjnego z 5.12.2013 r., K 27/13, oraz z 21.10.2014 r., K 38/13
Przedmiotem niniejszego artykułu jest kwestia dopuszczalności wykorzystania wyroków Trybunału Konstytucyjnego z 5.12.2013 r, K 27/13 oraz z 21.10.2014 r., K 38/13, uznających niektóre przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych za sprzeczne z konstytucją, jako prejudykatów umożliwiających opiekunom osób niepełnosprawnych bezprawnie pozbawionych świadczenia pielęgnacyjnego dochodzić odszkodowania od Skarbu Państwa za potencjalne delikty legislacyjne na podstawie art. 4171 § 1 i 4 Kodeksu cywilnego. Zagadnienie ma istotne znaczenie z punktu widzenia zakresu odpowiedzialności Skarbu Państwa za niekonstytucyjne akty prawne regulujące zasady przyznawania świadczeń socjalnych. W ocenie autora opiekuni osób niepełnosprawnych nie mają merytorycznych podstaw do uzyskania odszkodowania, ponieważ polska konstytucja nie gwarantuje świadczeń socjalnych na określonym poziomie, co zostało potwierdzone przez powyższe orzeczenia.
Słowa kluczowe: świadczenie pielęgnacyjne, odpowiedzialność Skarbu Państwa, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, bezprawie legislacyjne, zaniechanie legislacyjne
Janusz Roszkiewicz
Faculty of Law and Administration, University of Warsaw
The State Treasury’s liability for restricting access to nursing benefits in the light of the judgments of the Constitutional Tribunal of 5/12/2013, K 27/13, and of 21/10/2014, K 38/13
This article addresses the issue of the admissibility of taking advantage of the judgments of the Constitutional Tribunal of 5/12/2013, K 27/13 and of 21/10/2014, K 38/13 declaring certain provisions of the Family Benefits Act as being unconstitutional, to enable carers of disabled people illegally deprived of the nursing benefit to sue the State Treasury for damages from potential legislative delicts (torts) on the basis of Article 4171 § 1 and 4 of the Polish Civil Code. This issue is of particular importance from the point of view of the scope of the State Treasury’s liability for unconstitutional acts of law regulating the principles of granting social benefits. According to the author, carers of disabled people do not have any substantive grounds for receiving any damages, because the Polish Constitution does not guarantee social benefits at a particular level, which has been confirmed by the judgments mentioned above.
Keywords: nursing benefit, State Treasury’s liability, Constitution of the Republic of Poland, legislative lawlessness, legislative omissions
Bibliografia:
Banaszczyk Z., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, Warszawa 2012.
Bosek L., Zaniechanie prawodawcze jako przedmiot kontroli sądowej (analiza porównawcza), Zespół Orzecznictwa i Studiów Biura Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2003.
Dudek D., Konstytucja RP a zaniechanie ustawodawcze [w:] Sześć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, red. L. Garlicki, A. Szmyt, Warszawa 2003.
Florczak-Wątor M., Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i ich skutki prawne, Poznań 2006.
Garlicki L. [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 3, Warszawa 2003.
Grzybowski M., Zaniechanie prawodawcze w praktyce polskiego Trybunału Konstytucyjnego, s. 12–13, http://www.confeuconstco.org/reports/rep-xiv/report_Poland_po.pdf (dostęp: 18.3.2019 r.).
Knops K. O., Erste Stimme im Konzert: Bundesverfassungsgericht und die Bindungskraft seiner Entscheidungen, https://www.jstor.org/stable/43127571?seq=1#page_scan_tab_contents (dostęp: 21.3.2019 r.).
Kremis J., Dubis W. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Legalis 2017.
Mączyński A., Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego [w:] Księga XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Warszawa 2006.
Osajda K., Koncepcja orzeczenia zakresowego a wątpliwości na tle skutków orzeczeń TK [w:] Skutki wyroków Trybunału Konstytucyjnego w sferze stosowania prawa, red. M. Bernatt, J. Królikowski, M. Ziółkowski, Warszawa 2013.
Podkowik J., Charakter i skutki prawne wyroków stwierdzających niekonstytucyjność pominięcia prawodawczego, „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego” 2017/2(17).
Pyziak-Szafnicka M., Aktualne problemy odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej [w:] Prawo i Państwo. Księga Jubileuszowa 200-lecia Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, red. L. Bosek, Warszawa 2017.
Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2012.
Safjan M., Matuszyk K.J., Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej, Warszawa 2009.
Skoczylas J., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez władzę publiczną, Warszawa 2005.
Stefanicki R., Zaniechanie a pominięcie ustawodawcze. Spór o granice kognicji Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sądowy” 2017/1.
Stępień J., Wystąpienie Prezesa TK na Zgromadzeniu Ogólnym Sędziów TK w dniu 12 marca 2008 r.
Ślebzak K., [w:] Konstytucja RP, t. 1, Komentarz do art. 1–86, red. L. Bosek, M. Safjan, , Legalis 2016.
Trzciński J. [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 3, Warszawa 2003.
Wójcik K., Rząd nie wykonał wyroku TK. Odszkodowanie dla opiekuna osoby niepełnosprawnej [w:] „Rzeczpospolita” z 19.2.2018 r., https://www.rp.pl/Niepelnosprawni/302199981-Rzad-nie-wykonal-wyroku-TK-Odszkodowanie-dla-opiekuna-osoby-niepelnosprawnej.html (dostęp: 19.03.2019 r.).
mgr Elżbieta Zarębska
asystent, Uniwersytet Gdański, Katedra Prawa Karnego Materialnego i Kryminologii, Zakład Kryminologii
Granice kradzieży przy przestępstwie z art. 279 k.k.
Przy przestępstwie kradzieży działanie sprawcy należy uznać za ukończone z chwilą, gdy sprawca zawładnął rzeczą, objął ją w swoje posiadanie, bez względu na to, czy zdołał następnie zamiar rozporządzenia tą rzeczą jako swoją urzeczywistnić, czy też nie. Kradzież jest przestępstwem materialnym, a jej skutkiem – zmiana osoby władającej rzeczą, dokonanie kradzieży następuje z chwilą objęcia rzeczy przez sprawcę we władztwo, niezależnie od stopnia jego utrwalenia i niezależnie od oddalenia się z miejsca czynu.
Słowa kluczowe: kradzież z włamaniem, kradzież, zabór, pojęcie zaboru, przywłaszczenie, władztwo
Mgr. Elżbieta Zarębska
Assistant Lecturer, University of Gdańsk, Chair of Substantive Criminal Law and Criminology, Department of Criminology
The limits of theft in a crime referred to in Article 279 of the Penal Code
In the case of a theft, the perpetrator’s act should be considered ended if the perpetrator has taken possession of an item, regardless of whether he was then able to dispose of that item as his own or not. Theft is a substantive crime, while its effect is a change of the person in possession of the item; theft takes place when a thief takes possession of an item, regardless of the degree of its perpetuation and regardless of the distance from the scene of the act.
Keywords: breaking and entering, burglary, theft, notion of theft, misappropriation, possession
Bibliografia:
Andrejew I., Świda W., Wolter W., Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973.
Budziński S., O przestępstwach w szczególności. Układ porównawczy z uwzględnieniem praw obowiązujących na Królestwie Polskiem i Galicyi Austryackiej, Warszawa 1883.
Gadecki B., Kodeks Karny. Część szczególna. Art. 253–316. Komentarz, Legalis 2017.
Gałązka M., Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, Wiak K., LEX 2018.
Hegler A., Die Merkmale des Verbrechens, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft”, vol. 36, Issue 1, 1915.
Guzik-Makaruk M.E., Pływaczewski E.W., Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, LEX 2016.
Krzymuski E., Wykład prawa karnego ze stanowiska nauki i prawa austryackiego, Warszawa 1911.
Lachowski J., Kodeks karny. komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, LEX 2018,
Makowski W., Prawo karne. O przestępstwach w szczególności Wykład porównawczy prawa karnego austryackiego, niemieckiego i rosyjskiego obowiązującego w Polsce, Warszawa 1924.
Marek A., Peczeniuk A., Kradzież i paserstwo mienia prywatnego, Warszawa 1985.
Peiper L., Komentarz do Kodeksu karnego i Prawo o wykroczeniach, Kraków 1936.
Szymczak M., Słownik Język Polskiego, Warszawa 1999.
Trybucy T., Kradzież jako przestępstwo materialne ścięte – jak ustalić czas skutku?, „Studenckie Zeszyty Naukowe” 2016/31.
Wojciechowski J., Analiza pojęcia „zaboru” jako elementu kradzieży, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” Lublin 1769/9.
mgr Dorota Czerwińska
doktorantka w Katedrze Postępowania Karnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, adwokat w Izbie Wrocławskiej
Problematyka zgody następczej na wykorzystanie tzw. przypadkowych znalezisk po 15.04.2016 r.
W artykule podjęto próbę zrekonstruowania konstytucyjnego i konwencyjnego standardu ingerencji w prawo do prywatności za pomocą czynności niejawnego nadzorowania w kontekście dopuszczalności dowodowego wykorzystania pozyskanych w toku kontroli operacyjnej materiałów dokumentujących przestępstwa inne niż objęte pierwotną zgodą sądu, należące do ustawowego katalogu bądź nie. Obowiązujący od 15.04.2016 r. art. 168b Kodeksu postępowania karnego na płaszczyźnie językowej wskazuje, że zgoda następcza sądu nie jest wymagana, a o wykorzystaniu takich materiałów w sprawie o dowolne przestępstwo ścigane z urzędu decyduje prokurator. W artykule zaproponowano jednak prokonstytucyjną wykładnię art. 168b Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którą prokurator, chcąc wykorzystać tego rodzaju materiały w postępowaniu przygotowawczym, musi wystąpić o zgodę następczą do sądu, przy czym zgoda ta może objąć tylko przestępstwa katalogowe.
Słowa kluczowe: kontrola operacyjna, czynności operacyjno-rozpoznawcze, dowody nielegalne, prawo do prywatności, tajemnica komunikowania się, wykładnia prokonstytucyjna, zgoda następcza
Mgr. Dorota Czerwińska
Ph.D. student at the Chair of Criminal Proceedings, Faculty of Law, Administration and Economics, University of Wrocław; attorney-at-law at the Wroclaw bar association
A Court’s subsequent permission on the use of random discoveries as evidence after 15 April 2016
The article attempts to reconstruct the constitutional and conventional standard of interference with the right to privacy using secret surveillance in the context of the admissibility of using evidence obtained in the course of such surveillance, documenting offences other than those encompassed by the court’s original permission, from the statutory list or not. The provision of Article 168b of the Criminal Procedures Code, interpreted only linguistically, suggests that the court’s subsequent permission for the use of such materials is not required, while the prosecutor himself decides on such use in any criminal proceedings. However, the author proposed a pro-constitutional interpretation of Article 168b of the Criminal Procedures Code, according to which the prosecutor, wanting to use such materials in preparatory proceedings, must request the court’s subsequent permission, whereby such permission can only apply to the offences included in the statutory list.
Keywords: operational control, operational and surveillance activities, illegal evidence, the right to privacy, privacy of communication, pro-constitutional interpretation, the court’s subsequent permission on the use of secretly gathered materials as evidence
Bibliografia:
Brzozowski S., Wykorzystywanie dowodów uzyskanych w toku kontroli operacyjnej w kontekście art. 168b Kodeksu postępowania karnego, „Palestra” 2016/6.
Burzyński P., Instytucja wykorzystania dowodu z kontroli operacyjnej (art. 168b k.p.k.) w świetle uwarunkowań konstytucyjnych i prawnomiędzynarodowych [w:] Z problematyki wiktymologii. Księga dedykowana Profesor Ewie Bieńkowskiej, red. L. Mazowiecka, W. Klaus, W Tarwacka., Warszawa 2017.
Drajewicz D., Dowodowe wykorzystanie wyników kontroli operacyjnej w postępowaniu karnym, „Prokuratura i Prawo” 2010/7–8.
Drajewicz D., Glosa do postanowienia SN z dnia 25 marca 2010 r., I KZP 2/10, „Prokuratura i Prawo” 2011/9.
Drajewicz D., Zgoda następcza sądu na stosowanie kontroli operacyjnej, „Prokuratura i Prawo” 2009/1.
Gabriel-Węglowski M., Glosa do postanowienia SN z dnia 26 kwietnia 2007 roku, I KZP 6/07, „Prokuratura i Prawo” 2009/2.
Gutowski M., Kardas P., Sądowa kontrola konstytucyjności prawa. Kilka uwag o kompetencjach sądów powszechnych do bezpośredniego stosowania Konstytucji, „Palestra” 2016/4.
Gutowski M., Kardas P., Domniemanie konstytucyjności a kompetencje sądów, „Palestra” 2016/5.
Gutowski M., Kardas P., Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017.
Herzog A., Glosa do postanowienia SN z dnia 26 kwietnia 2007 roku, I KZP 6/07, „Diariusz Prawniczy” 2007/3(4).
Hoc S., Glosa do postanowienia SN z dnia 26 kwietnia 2007 r., I KZP 6/07, „Ius Novum” 2007/2–3.
Kudła J., Wykorzystywanie wyników czynności operacyjno-rozpoznawczych określonych w art. 19, 19a, 19b ustawy o policji w postępowaniu karnym [w:] Czynności dochodzeniowo-śledcze i działania operacyjne policji, a rola sądu w postępowaniu przygotowawczym, red. S. Lelental, J. Kudrelek, I. Nowicka, Szczytno 2008.
Lach A., Sitkiewicz B., Glosa do postanowienia SN z dnia 26 kwietnia 2007 roku, I KZP 6/07, „Prokuratura i Prawo” 2007/10.
Lipiński K., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 27 kwietnia 2017 r., II AKa 213/16 [o kryteriach niedopuszczalności dowodu po nowelizacji art. 168a k.p.k.], „Palestra” 2017/10.
Podkowik J., Sądy wobec niekonstytucyjnych aktów normatywnych u progu trzeciej dekady obowiązywania Konstytucji RP, „Przegląd Sądowy” 2018/5.
Sakowicz A., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2016.
Signerski R., Glosa do postanowienia z 26.04.2007 r., I KZP 6/07, LEX/el. 2007.
Sitkiewicz B., Wykorzystanie dowodów uzyskanych w ramach kontroli operacyjnej oraz podsłuchu procesowego [w:] Postępowanie karne po nowelizacji z dnia 11 marca 2016 roku, red. A. Lach, Warszawa 2017.
Skorupka J. (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2018.
Skorupka J., Eliminowanie z procesu karnego dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą, „Państwo i Prawo” 2011/3.
Skorupka J., Glosa do postanowienia SN z dnia 26 kwietnia 2007 r., I KZP 6/07, „Państwo i Prawo” 2008/2.
Skorupka J., Krytycznie o stanowisku Sądu Najwyższego w kwestii legalności kontroli rozmów telefonicznych, „Prokuratura i Prawo” 2011/4.
Skorupka J., Prokonstytucyjna wykładnia przepisów prawa dowodowego w procesie karnym [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski,Warszawa 2017.
Stryjewski L., Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r., sygn. I KZP 6/07, „Prokurator” 2009/3–4.
Szczechowicz K., Podsłuch telefoniczny w polskim procesie karnym, Olsztyn 2009.
Szumiło-Kulczycka D., Czynności operacyjno-rozpoznawcze i ich relacje do procesu karnego, Warszawa 2012.
Szumiło-Kulczycka D., Glosa do postanowienia składu 7 sędziów SN z 26 kwietnia 2007 r., „Palestra” 2008/9–10.
Zgryzek K., Na ile obywatel może ulec państwu? Przyczynek do analiz w przedmiocie dopuszczalności dowodów uzyskanych w toku kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych [w:] Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, red. D. Gruszecka, J. Skorupka, Warszawa 2015.
mgr Anna Kuleszyńska
doktorantka, Katedra Prawa Gospodarczego Prywatnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński; aplikantka radcowska
Zaskarżanie rozstrzygnięć korzystnych w postępowaniu administracyjnym i sądowoadministracyjnym – interes prawny oraz gravamen
Artykuł analizuje interes prawny i gravamen w kontekście środków zaskarżenia na gruncie procedury administracyjnej i sądowoadministracyjnej. Należy przyjąć, że interes prawny i gravamen to pojęcia pozostające ze sobą w relacji, choć nietożsame. Można je łączyć, traktując pokrzywdzenie orzeczeniem jako element interesu prawnego w zaskarżeniu, a nawet jego warunek. Istnienie bowiem pokrzywdzenia orzeczeniem warunkuje istnienie interesu prawnego w zaskarżeniu takiego orzeczenia. Żadne z tych pojęć nie jest jednak zdefiniowane w przepisach prawa. Niemniej wykładnia systemowa i celowościowa omawianych regulacji, jak również orzecznictwo sądów administracyjnych pozwala na określenie ich znaczenia.
Interes prawny znajduje swoje odzwierciedlenie głównie w przepisach prawa materialnego i z niego powinien być wywodzony. Gravamen z kolei, przyjmuje rozumienie szerokie, co pozwala na jego zidentyfikowanie nie tylko w sytuacji, gdy żądania strony nie zostaną spełnione, lecz również wtedy, gdy rozstrzygnięcie będzie z nimi zgodne, jednak nie będzie dawało stronie wszystkich możliwych korzyści. Autorka argumentuje tym samym, za uznaniem występowania gravamen na gruncie omawianych procedur oraz za traktowaniem tej instytucji jako przesłanki zasadności środka zaskarżenia.
Słowa kluczowe: gravamen, interes prawny, interes publiczny, rozstrzygnięcie korzystne, przesłanki dopuszczalności i zasadności środka zaskarżenia
Mgr. Anna Kuleszyńska
Ph.D. student, Chair of Private Commercial Law, Faculty of Law and Administration, Jagiellonian University; trainee legal counsel
Challenging favourable decisions in administrative proceedings and before administrative courts – legal interest and gravamen
The article analyses the legal interest and gravamen in the context of the right to challenge a decision in administrative proceedings and before administrative courts. It should be accepted that legal interest and gravamen are two different, but related notions. They can be combined by treating the injury from a judgment as an element of legal interest in the appeal, and even its condition. This is because a legal interest in challenging a decision is a condition of the existence of injury by a judgment. Neither of these notions is defined in the provisions of the law. Nevertheless, the systemic and purposive interpretation of these regulations, as well as line of judgments of the administrative courts, enables their meaning to be specified.
Legal interest is mainly reflected in the provisions of substantive law and should be argued from there. In turn, gravamen is broadly understood, which enables its identification not only if a given party’s demands are not met, but also if the decision meets all the party’s demands, but does not give the party all the possible benefits. The author simultaneously argues in favour of the acceptance of gravamen under the procedures in question and the treatment of this institution as a premise for the condition of legitimacy of the appeal.
Keywords: gravamen, legal interest, public interest, favourable decision, conditions of admissibility and legitimacy of an appeal
Bibliografia:
Adamiak B. [w:] Adamiak B., Borkowski J., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2014.
Adamiak B. [w:] Adamiak B., Borkowski J., Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 2003.
Bigo T., Ochrona interesu indywidualnego w projekcie kodeksu postępowania administracyjnego, „Państwo i Prawo” 1960/3.
Celińska-Grzegorczyk K., Gravamen w polskim postępowaniu sądowoadministracyjnym, „ Przegląd Sądowy” 2016/3.
Chrościelewski W., Legitymacja skargowa w postępowaniu sądowoadministracyjnym, „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego” 2010/5–6.
Ereciński T. [w:] System prawa procesowego cywilnego, t. III, cz. I, red. J. Gudowski, Warszawa 2013.
Ereciński T., Apelacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012.
Grajewski J., Steinborn S. [w:] Kodeks postępowania karnego, t. II, red. L. Paprzycki, Warszawa 2013.
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2006.
Hauser R., Piątek W., Skoczylas A., Środki odwoławcze w postępowaniu sądowoadministracyjnym [w:] System Prawa Administracyjnego, t. 10, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, Warszawa 2016.
Hauser R., Drachal J., Mzyk E., Dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne. Omówienie podstawowych zasad i instytucji procesowych. Teksty aktów prawnych, Warszawa - Zielona Góra 2003.
Iserzon E., Starościak J., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, teksty, wzory i formularze, Warszawa 1970.
Janowicz Z., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 1995.
Jendrośka J., Sytuacja prawna strony, AUW 1964, Prawo XII/19.
Kmieciak Z., Odwołania w postępowaniu administracyjnym, Warszawa 2011.
Knysiak-Sudyka H., Skarga i skarga kasacyjna w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Komentarz i orzecznictwo, Komentarz do art. 173 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2017.
Łaszczyca G., Pojęcie i rodzaje postanowień administracyjnych w kodeksie postępowania administracyjnego [w:] Knosala E., Matan A., Łaszczyca G., Prawo administracyjne w okresie transformacji ustrojowej, Kraków 1999.
Morawski L., Zasady wykładni prawa, Toruń 2010.
Płachta M., Gravamen w procesie karnym, „Nowe Prawo” 1979/3.
Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2013.
Wierzbowski M. (red.), Postępowanie administracyjne – ogólne, podatkowe, egzekucyjne i przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2017.
Wiśniewski T. [w:] System prawa procesowego cywilnego, t. III, cz. I, red. J. Gudowski, Warszawa 2013.
Włodyka S., Interes prawny jako przesłanka dopuszczalności zaskarżania orzeczeń w procesie cywilnym, „Nowe Prawo” 1963/9.
Woś T. [w:] Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, red. T. Woś, Warszawa 2012.
Woś T., Stwierdzenie wygaśnięcia decyzji administracyjnej jako bezprzedmiotowej (art. 162 k.p.a.), „Państwo i Prawo” 1992/7.
Woś T., Moc wiążąca aktów administracyjnych w czasie, Warszawa 1978.
Zemburzyński T., Dostępność skargi kasacyjnej w procesie cywilnym, Warszawa 2008.
Zieliński M., Wykładnia prawa, Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2008.
Zimmermann J., Prawo administracyjne, Warszawa 2014.
Zimmermann M., Z rozważań nad postępowaniem jurysdykcyjnym i pojęciem strony w kodeksie postępowania administracyjnego [w:] Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa 1967.
dr hab. Krzysztof Topolewski
Katedra Prawa Cywilnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Odpowiedzialność agenta za niewypłacalność klienta a klauzula del credere. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 31.01. 2018 r., I CSK 251/17
W glosie poddano krytyce pogląd Sądu Najwyższego dopuszczający odpowiedzialność agenta za niewypłacalność pozyskanego dla dającego zlecenie klienta poza ramami uregulowanej w art. 7617 Kodeksu cywilnego odpowiedzialności del credere. Wskazano także na nietrafność określania klauzuli del credere jako samodzielnego względem umowy agencyjnej porozumienia, w szczególności podważono zasadność wyodrębnienia wspomnianego porozumienia z treści umowy agencyjnej i traktowania go jako samodzielnej „umowy del credere”. W glosie zwrócono uwagę na brak możliwości zastrzeżenia w umowie agencyjnej – ze względu na imperatywny charakter art. 7642 § 1 k.c. – prawa do wypowiedzenia tej umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia w przypadku jednokrotnego naruszenia obowiązku przez stronę umowy agencyjnej. Wskazano również, że wypowiedzenie bezprawne w świetle art. 7642 § 1 k.c. powinno być kwalifikowane jako bezskuteczne, ewentualnie można rozważać konwersję takiego wypowiedzenia w wypowiedzenie z zachowaniem terminu wypowiedzenia.
Słowa kluczowe: umowa agencyjna, klauzula del credere, wypowiedzenie umowy agencyjnej bez zachowania terminu wypowiedzenia
Dr. Hab. Krzysztof Topolewski
Chair of Civil Law, Faculty of Law and Administration, Maria Curie-Skłodowska University in Lublin
Liability of an agent for the insolvency of the client and a del credere clause. Commentary on the judgment of the Supreme Court of 31 January 2018, I CSK 251/17
The commentary criticises the view of the Supreme Court admitting the liability of an agent for the insolvency of a client attracted for a principal outside the framework regulated by Article 7617 of the Polish Civil Code as del credere liability. The commentary also indicates that the description of a del credere clause, as being independent of the agency contract, is erroneous; in particular, it contests the legitimacy of separating this agreement from the wording of the agency contract and treating it as an independent del credere agreement. The commentary also draws attention to the inability of the parties to an agency contract to stipulate one party’s right to terminate such a contract without notice if the other party only breaches an obligation once because of the imperative nature of Article 7642 § 1 of the Polish Civil Code. It also mentions that an unlawful termination in the light of Article 7642 of the Polish Civil Code should be deemed ineffective or, alternatively, the conversion of such termination into termination with the observance of the notice period should be considered.
Keywords: agency contract, del credere clause, termination of an agency contract without notice
Bibliografia:
Bucior D., Wypowiedzenie umowy agencyjnej, Lublin 2010.
Dybowski T., Pyrzyńska A. [w:] System prawa prywatnego, t. 5, Zobowiązania – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2013.
Górny K. [w:] Kodeks cywilny, t. 2, Komentarz. Art. 450–1088, red. M. Gutowski, Warszawa 2016.
Jezioro J. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2017.
Kaliński M. [w:] A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński, W.J. Kocot, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa 2014.
Kopaczyńska-Pieczniak K. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Zobowiązania. Część szczególna, red. A. Kidyba, Warszawa 2010.
Machnikowski P. [w:] System prawa prywatnego, t. 5, Zobowiązania – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2013.
Mikłaszewicz P. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, Zobowiązania, red. K. Osajda, Warszawa 2013.
Mycko-Katner I., Umowa agencyjna, Warszawa 2012.
Nazaruk P. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa 2013.
Ogiegło L. [w:] Kodeks cywilny, t. 2, Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015.
Radwański Z., Panowicz-Lipska J., Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2017.
Radwański Z., Zieliński M. [w:] System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012.
Rott-Pietrzyk E. [w:] System prawa prywatnego, t. 7, Zobowiązania – część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2011.
Topolewski K., Cywilnoprawne skutki niewykonania umowy agencyjnej, Lublin 2007.
Topolewski K., Prawo agenta do prowizji del credere a problem odpłatności z tytułu zabezpieczenia wierzytelności [w:] Zabezpieczenia wierzytelności w prawie polskim – w 20-lecie przywrócenia zastawu rejestrowego, red. A. Jakubecki, J. Mojak, J. Widło, Lublin 2017.
Topolewski K., Ustawowe obowiązki agenta. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2007 r. (II CSK 370/07), „Przegląd Sądowy” 2012/11–12.
Wiśniewski T. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania, t. 3, cz. 2, red. J. Gudowski, Warszawa 2013.
Włodarska K., Umowa agencyjna, Warszawa 2008.
prof. dr hab. Mirosław Nesterowicz
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Zadośćuczynienie pieniężne na rzecz osób bliskich w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanego. Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8.01.2016 r., I ACa 442/15
Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanego czynem niedozwolonym członkowie jego rodziny nie mogą żądać zadośćuczynienia pieniężnego z art. 23 w zw. z art. 448 Kodeksu cywilnego, skoro poszkodowany żyje i więzy rodzinne nie zostały zerwane. Odmienny pogląd głosiło wiele innych sądów. Aby rozstrzygnąć tę rozbieżność i ujednolicić orzecznictwo, Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów wydał w dniu 27.03.2018 r. trzy uchwały o treści: „Sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu”.
Słowa kluczowe: dobro osobiste, czyn niedozwolony, więź rodzinna, zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę, osoba najbliższa, naruszenie praw pacjenta
Prof. Dr Hab. Mirosław Nesterowicz
Nicolaus Copernicus University in Toruń
Monetary compensation for relatives in the case of bodily injury or a health disorder of the injured party. Commentary on the judgment of the Appellate Court in Warsaw of 8 January 2016, I ACa 442/15
The Appellate Court in Warsaw acknowledged that, in the event of bodily injury to or a health disorder of an injured person, the members of his family cannot claim monetary compensation under Article 23 in connection with Article 448 of the Polish Civil Code, as the victim is alive and family ties have not been severed. A different view was expressed by many other courts. In order to resolve this discrepancy and standardize the line of judgments, on 27 March 2018, the Supreme Court, in a membership of seven judges, issued three resolutions stipulating that: ‘The Court may award compensation for injury to the relatives of the victim, who suffered a severe and permanent health disorder as a result of a tortious act’.
Keywords: personal interests, tortious act, relative, family ties, compensation for a non-monetary loss, breach of a patient’s rights
Bibliografia:
Bagińska E. [w:] Principles of European Tort Law. Text and Commentary, Wiedeń/Nowy Jork 2005.
Lambert-Faivre Y., La loi no 2002-303 du mars 2002 relative aux droits des malades et à qualité du système de sante, III – Indemnisation des accidents médicaux, Recueil Dalloz 2002/17.
Lewaszkiewicz-Petrykowska B., W sprawie wykładni art. 448 k.c., „Przegląd Sądowy” 1997/1.
Menyhárd, A., Hungary [w:] European Tort Law 2016, red. Kerner E., Steininger B.C., Berlin/Boston 2017.
Nesterowicz M., Glosa do wyroku SN z 27.04.2012 r., V CSK 142/11, OSP 2013/6.
Nesterowicz M., Glosa do wyroku SA w Warszawie z 18.01.2016 r., VI ACa 1405/14, OSP 2017/4.
Pereira A., Portugal [w:] European Tort Law 2003, red. Koziol H., Steininger B.C., Wiedeń/Nowy Jork 2004.
Pereira A., Portugal [w:] European Tort Law 2010, red. Koziol H., Steininger B.C., Berlin/Boston 2011
Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2012.
Safjan M. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, t. 1, Warszawa 2008.
Szpunar A., Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999.
