Czy polskie szkoły wyższe są przygotowane na sytuacje kryzysowe? Najnowsze badanie Wolters Kluwer Polska i Fundacji Rektorów Polskich. Najnowszy raport „Zadania obronne i zarządzanie kryzysowe w szkołach wyższych – praktyki, wyzwania, rekomendacje”, przygotowany przez Wolters Kluwer Polska we współpracy z Fundacją Rektorów Polskich, rzuca światło na stan obronności w polskim szkolnictwie wyższym.
Badaniem objęto 20 uczelni różnego typu i wielkości. Przeprowadzono wywiady z osobami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo, co pozwoliło stworzyć rzetelny obraz obecnego stanu przygotowań uczelni na wypadek sytuacji nadzwyczajnych. Wnioski są jednoznaczne: mimo widocznego zaangażowania wielu uczelni, nadal istnieją poważne braki systemowe, infrastrukturalne i regulacyjne.
Trzy modele organizacji zadań obronnych
W badaniu zidentyfikowano trzy główne modele organizacyjne stosowane przez polskie uczelnie w zakresie realizacji zadań obronnych. Pierwszy z nich to model scentralizowany, w którym działania z zakresu obronności i zarządzania kryzysowego skupione są w jednej centralnej jednostce uczelni. Drugi polega na łączeniu przez jedną osobę stanowiska specjalisty ds. obronnych (w kilku przypadkach też zarządzania kryzysowego) z funkcją pełnomocnika rektora ds. ochrony informacji niejawnych. Trzeci natomiast to model, w którym uczelnie zdecydowały się na utworzenie dedykowanego stanowiska ds. obronnych będącego jednostką podległą w strukturze bezpośrednio rektorowi.
Kilku respondentów zauważyło, że w ostatnich latach następuje redukcja etatów w ich działach, a obowiązki związane z ochroną danych niejawnych, zarządzaniem kryzysowym i obroną cywilną coraz częściej są łączone w ramach jednego stanowiska.
Miejsce w strukturze
Ochrona informacji niejawnych we wszystkich uczelniach podlega bezpośrednio rektorowi i jest realizowana przez wyznaczonych pełnomocników lub kierowników odpowiednich działów. W kwestiach obronnych uczelnie stosują różne modele – najczęściej osoby odpowiedzialne za te zadania raportują rektorowi, choć w części przypadków podlegają one innym członkom władz uczelni. Gdy jedna osoba łączy funkcje związane z ochroną informacji i obronnością, schemat podległości może się różnić.
Kim są "obronnicy" na uczelniach?
W badanych uczelniach funkcje związane z zadaniami obronnymi pełnią osoby o zróżnicowanym doświadczeniu w tym w części przypadków również doświadczenie wojskowe, które jednak nie jest przeważające.
Warto dodać, że około 20% uczelni przeszło niedawno zmiany kadrowe w tym obszarze, co wskazuje na przekazywanie odpowiedzialności młodszemu pokoleniu pracowników.
Wywiady pokazują, że osoby odpowiedzialne za obronność wyróżniają się silnym poczuciem odpowiedzialności i dużym zaangażowaniem w budowanie świadomości dotyczącej przygotowania uczelni i społeczności akademickiej na wypadek wojny lub innych kryzysów. Podkreślają też coraz większą potrzebę działań organizacyjnych i edukacyjnych w tym obszarze.
Współpraca z podmiotami zewnętrznymi
Uczelnie współpracują z wieloma instytucjami, w tym:
- Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego
- Ministerstwem Obrony Narodowej
- Policją i Strażą Pożarną
- Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrznego
- Samorządami lokalnymi
Relacje te są jednak często ograniczane przez bariery prawne i organizacyjne. Badani zwracają uwagę na brak szczegółowych rozporządzeń, które określałyby zasady współpracy.
Zauważalny jest też brak wymiany doświadczeń z uczelniami ukraińskimi, które – z racji realiów wojennych – wypracowały cenne i praktyczne rozwiązania.
Kluczowe wyzwania dla szkolnictwa wyższego
Raport wskazuje na cztery główne problemy, z którymi mierzą się uczelnie:
Brak jasnych regulacji prawnych
Jednym z najczęściej wskazywanych wyzwań jest niepełna podstawa prawna do podejmowania działań – przede wszystkim brak aktów wykonawczych do ustawy o ochronie ludności i obronie cywilnej. Bez klarownych wytycznych skuteczne podejmowanie działań jest utrudnione.
Niedostateczna infrastruktura
Jednym z kluczowych problemów jest niedostateczne wyposażenie techniczne oraz brak odpowiednio przystosowanych i wyposażonych pomieszczeń, które mogłyby pełnić funkcję schronów. Choć niektóre placówki poczyniły postępy w zakresie poprawy infrastruktury (np. poprzez modernizację wyjść ewakuacyjnych czy systemów kontroli dostępu), są to działania incydentalne.
Problemy z finansowaniem działalności
Wszystkie działania obronne są finansowane z budżetów uczelni, co znacząco ogranicza możliwości inwestycyjne. Brakuje systemowego wsparcia finansowego, który wspierałby realizację tych zadań.
Niska świadomość społeczności akademickiej
Choć władze uczelni coraz częściej dostrzegają wagę zagadnień obronnych, świadomość zagrożeń wśród pracowników i studentów pozostaje niewystarczająca.
Rekomendacje dla uczelni
Badanie identyfikuje kilka kluczowych obszarów, które wymagają działań:
- Uregulowanie przepisów – pilna potrzeba opracowania spójnych aktów wykonawczych do obowiązujących ustaw.
- Zwiększanie świadomości – konieczność systematycznych szkoleń, w tym praktycznych ćwiczeń i symulacji, z udziałem całej społeczności akademickiej.
- Audyt infrastruktury krytycznej uczelni – przegląd obiektów uczelnianych pod kątem ich przydatności w sytuacjach kryzysowych.
- Współpraca międzynarodowa – zacieśnienie kontaktów z uczelniami z krajów doświadczających realnych zagrożeń, zwłaszcza z Ukrainy.
Wnioski
Badanie pokazuje, że polskie uczelnie znajdują się na etapie dostosowywania się do nowych wyzwań bezpieczeństwa. Choć podstawowe struktury organizacyjne już istnieją, konieczne są dalsze działania w zakresie regulacji prawnych, finansowania i podnoszenia świadomości społeczności akademickiej.
Jak podkreśla gen. dyw. w stanie spoczynku prof. dr hab. Bogusław Pacek we wstępie do raportu: "(...) temat obronności i zarządzania kryzysowego w bardzo niepewnych czasach obliguje nas do działań, o których zapomnieliśmy po wielu dekadach pokojowego funkcjonowania".
Pełny raport jest dostępny bezpłatnie na stronie: https://www.wolterskluwer.com/pl-pl/solutions/lex/akademia/wiedza/raport-zadania-obronne-i-zarzadzanie-kryzysowe-na-uczelniach
