Rozszerzenie katalogu przestępstw w art. 83 ust. 1 TFUE – przesłanki, procedura i propozycja objęcia przestępstw z nienawiści zakresem harmonizacji prawa karnego Unii Europejskiej
Profesor Stanisław Biernat
Redaktor Naczelny „EPS”
Prawo europejskie wobec mowy nienawiści i przestępstw z uprzedzeń
Dnia 9.12.2021 r. Komisja Europejska przyjęła Komunikat do Parlamentu Europejskiego i Rady, zatytułowany „Bardziej inkluzywna i bezpieczna Europa: rozszerzenie wykazu przestępstw UE o nawoływanie do nienawiści i przestępstwa z nienawiści” (COM/2021/777 final). Zawiera on inicjatywę uzupełnienia wykazu dziedzin przestępczości, zawartego w art. 83 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE C 202 z 2016 r., s. 47), w którym Parlament Europejski i Rada mogą ustanowić normy minimalne odnoszące się do określania przestępstw oraz kar, mające zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich UE. W ten sposób do debaty prowadzonej na forum europejskim, w warunkach postępującego rozwoju technologicznego, zwłaszcza w zakresie usług cyfrowych, wykorzystywania mediów społecznościowych do nienawistnej propagandy oraz szerzenia fake news i innych form dezinformacji, powróciło pytanie o to, czy, a jeżeli tak – w jaki sposób – Unia Europejska powinna odpowiedzieć na ten zmieniający się krajobraz polityczno-społeczny.
Professor Stanisław Biernat
‘EPS’ Editor-in-Chief
European Law with respect to Hate Speech and Bias Crime
On 9 December 2021, the European Commission adopted the Communication to the European Parliament and the Council titled “A more inclusive and protective Europe: extending the list of EU crimes to hate speech and hate crime” (COM/2021/777 final). It contains an initiative to extend the list of crime areas in Article 83(1) of the Treaty on the functioning of the European Union (consolidated text: OJ C 202, 7.6.2016, p. 47), in which the European Parliament and the Council may establish minimum rules concerning the definition of criminal offences and sanctions applicable in all EU Member States. In this way, in the context of progressing technological development, especially in the area of digital services, the use of social media to promote hateful propaganda and disseminate fake news and other forms of misinformation, the question of whether and, if so, how the European Union should respond to this changing political and social landscape has returned to the debate at the European level.
dr hab. Agnieszka Grzelak, prof. ALK
Zastępczyni Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych; członkini zespołu ekspertów ds. prawa UE przy Ministrze Sprawiedliwości
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5867-8135).
Rozszerzenie katalogu przestępstw w art. 83 ust. 1 TFUE – przesłanki, procedura i propozycja objęcia przestępstw z nienawiści zakresem harmonizacji prawa karnego Unii Europejskiej
Rozwój materialnego prawa karnego Unii Europejskiej stanowi jedno z najbardziej złożonych zagadnień współczesnego prawa UE. W centrum tej problematyki znajduje się art. 83 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który ustanawia zamknięty katalog dziedzin przestępczości uznanych za szczególnie poważne oraz posiadające wymiar transgraniczny, co może stanowić podstawę dla unijnej harmonizacji prawa karnego. Pomimo zamkniętego charakteru tej listy przepis przewiduje możliwość jej rozszerzenia w przypadku ewolucji zagrożeń, co otwiera pole do stałej analizy potrzeby dostosowania ram prawnych UE do nowych wyzwań społecznych i technologicznych. W ostatnich latach podjęto – udane – działania zmierzające do rozszerzenia tej listy o przypadek naruszenia unijnych środków ograniczających. Jednocześnie działania Komisji zainicjowane w 2021 r. zakończyły się politycznym fiaskiem. Nie jest to jednak koniec dyskusji, a zatem warto przyjrzeć się przesłankom, których spełnienie mogłoby umożliwić uzupełnienie listy przestępstw, wymienionych w art. 83 ust. 1 TFUE, o przestępstwa z nienawiści. To z kolei mogłoby zapoczątkować – trudną, jak się wydaje – dyskusję na temat samej definicji zagrożenia i możliwych sankcji.
Słowa kluczowe: mowa nienawiści, przestępstwa z nienawiści, harmonizacja prawa karnego, kompetencje UE
Przedstawione poglądy są poglądami własnymi Autorki.
dr hab. Agnieszka Grzelak, professor at the Koźmiński University
Deputy President of the Personal Data Protection Office, Poland; member of the team of experts in EU law to support the Minister of Justice
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5867-8135).
Extending the List of Crimes in Article 83(1) TFEU – Grounds, Procedure, and Proposal to Include Hate Crime within the Harmonisation of EU Criminal Law
The development of substantive EU criminal law represents one of the most complex issues of contemporary EU law. Article 83(1) of the Treaty on the Functioning of the European Union (TFEU) lies at the heart of this issue. This article lais down an exhaustive list of areas of particularly serious crime as well as crime with a cross-border dimension, which can constitute grounds for the harmonisation of criminal law at the EU level. Despite its exhaustive nature, the article envisages the possibility of extending this list in the event of the evolution of threats, opening the door to a continuous analysis of the need to adjust the EU legal framework to new social and technological challenges. In recent years, successful activities were undertaken to add the violation of EU restrictive measures to this list. At the same time, efforts initiated by the European Commission in 2021 ended in political failure. However, this is not the end of the discussion, so it would be worth considering the grounds that must be met in order to allow hate crime to be added to the list of crimes in Article 83(1) TFEU. This, in turn, could initiate what can appear to be a difficult debate on the very definition of the threat and possible sanctions.
Keywords: hate speech, hate crime, harmonisation of criminal law, EU competences
The views expressed in this article are those of the author.
Bibliografia/References
Akt o usługach cyfrowych. Komentarz, red. M. Gumularz, Warszawa 2024.
Barcz J., Od lizbońskiej do postlizbońskiej Unii Europejskiej. Główne kierunki reformy ustrojowej procesu integracji europejskiej, Warszawa 2020.
Barcz J., Problem ujednolicenia reżimu prawnego w Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE – w sprawie art. 42 TUE (tzw. procedura kładki), „Europejski Przegląd
Sądowy” 2006/10.
Frąckowiak-Adamska A. [w:] Europejska przestrzeń sądowa, red. A. Frąckowiak-Adamska, R. Grzeszczak, Wrocław 2010.
Grzelak A., Unia Europejska a prawo karne, Warszawa 2002.
Grzelak A. [w:] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz, t. 1, red. A. Wróbel, Warszawa 2012.
Grzelak A., Wpływ prawa wspólnotowego na prawo karne państw członkowskich [w:] Studia z prawa Unii Europejskiej, red. S. Biernat, Kraków 2000.
Grzelak A., Współpraca policyjna w Unii Europejskiej [w:] System Prawa Unii Europejskiej, t. 8, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych, karnych i współpraca policyjna, red. J. Barcz, Warszawa 2021.
Grzelak A., Wzajemne uznawanie orzeczeń podstawą współpracy państw członkowskich w sprawach karnych – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 3.05.2007 r.,
C-303/05, Advocaten voor de Wereld VZW przeciwko Leden van de Ministerraad, „Europejski Przegląd Sądowy” 2023/3.
Ostropolski T., Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych [w:] Współpraca sądowa w sprawach cywilnych, karnych i współpraca policyjna, red. J. Barcz, Warszawa 2021.
Szwarc-Kuczer M., Harmonizacja znamion przestępstw i kar w Traktacie z Lizbony, „Europejski Przegląd Sądowy” 2009/5.
Ypma P. i in., Study to support the preparation of the European Commission’s initiative to extend the list of EU crimes in Article 83 of the Treaty on the Functioning of the EU to hate speech and hate crime. Final Report, 2021, https://data.europa.eu/doi/10.2838/04029 (dostęp: 25.04.2025 r.).
dr hab. Katarzyna Sękowska-Kozłowska, prof. INP PAN
Kierowniczka Poznańskiego Centrum Praw Człowieka, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Prawnych
(ORCID: https://orcid.org/0000-0003-0622-9626).
Zuzanna Kowalska
Studentka European Master’s in Human Rights and Democratisation na Global Campus of Human Rights
(ORCID: https://orcid.org/0009-0005-2183-8114).
Udział w autorstwie tekstu:
Katarzyna Sękowska-Kozłowska – 50%
Zuzanna Kowalska – 50%
Seksistowska mowa nienawiści jako forma przemocy wobec kobiet w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka oraz prawa unijnego
Artykuł prezentuje tezę, że w świetle wyspecjalizowanych instrumentów dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy wobec kobiet, obowiązujących zarówno w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy, jak i Unii Europejskiej, seksistowska mowa nienawiści może stanowić formę przemocy wobec kobiet, a tym samym naruszenie praw człowieka. Na podstawie wykładni Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej oraz dyrektywy 2024/1385 w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej wykazano, że instrumenty te umożliwiają uznanie seksistowskiej formy nienawiści za przemoc wobec kobiet, jednakże wskazane jest doprecyzowanie granic tego pojęcia oraz szczegółowe określenie, jakie obowiązki ciążą na państwach w zakresie przeciwdziałania oraz reagowania.
Słowa kluczowe: mowa nienawiści, seksistowska mowa nienawiści, przemoc wobec kobiet, Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej
dr hab. Katarzyna Sękowska-Kozłowska, professor at the Institute of Law Studies, Polish Academy of Science
Head of the Poznań Human Rights Centre, Institute of Law Studies, Polish Academy of Sciences
(ORCID: https://orcid.org/0000-0003-0622-9626).
Zuzanna Kowalska
Student of the European Master’s Programme in Human Rights and Democratisation at the Global Campus of Human Rights
(ORCID: https://orcid.org/0009-0005-2183-8114).
Authors’ contributions:
Katarzyna Sękowska-Kozłowska – 50%
Zuzanna Kowalska – 50%
Sexist Hate Speech as a Form of Violence against Women in the Light of International Standards of Human Rights Protection and EU Law
The article presents a hypothesis that in the light of specialised instruments pertaining to preventing discrimination and violence against women, binding both within the framework of the United Nations, Council of Europe and the European Union, sexist hate speech can be a form of violence against women, and thus a violation of human rights. Based on the interpretation of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence, and Directive 2024/1385 on combating violence against women and domestic violence, it has been demonstrated that these instruments allow recognising sexist hate speech as violence against women, however it is recommended to clarify the limits of this notion and to specify in detail the duties of states in combating and responding thereto.
Keywords: hate speech, sexist hate speech, violence against women, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence
Bibliografia/References
Brown A., Hate Speech Law. A Philosophical Examination, New York 2015.
Edwards A., Violence against Women under International Human Rights Law, Oxford 2011.
Hicks J., K4D Helpdesk Report. Global evidence on the prevalence and impact of online gender-based violence, https://www.ids.ac.uk/publications/global-evidence-on-the-prevalence-and-impact-of-online-gender-based-violence-ogbv/ (dostęp: 28.05.2025 r.).
Howard E., Freedom of Expression and Religious Hate Speech in Europe, Routledge 2017.
Rehof L.A., Guide to the Travaux Préparatoires of the United Nations Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Dordrecht 1993.
Richardson-Self L., Hate Speech against Women Online. Concepts and Countermeasures, Lanham 2021.
Richardson-Self L., Woman-Hating: On Misogyny, Sexism, and Hate Speech, „Hypatia” 2018/33.
Sękowska-Kozłowska K., Baranowska G., Gliszczyńska-Grabias A., Sexist Hate Speech and the International Human Rights Law: Towards Legal Recognition of the Phenomenon by the United Nations and the Council of Europe, „International Journal for the Semiotics of Law” 2002/35.
Sjöholm M., International Human Rights Law and Protection Against Gender-Based Harm on the Internet, Örebro 2022.
Šimonović D., Global and Regional Standards on Violence Against Women: The Evolution and Synergy of the CEDAW and Istanbul Convention, „Human Rights Quarterly” 2014/36(3).
Timmer A., Holtmaat R. [w:] The UN Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women and its Optional Protocol. A Commentary, red. P. Schulz, R. Halperin-Kaddari, B. Rudolf, M.A. Freeman, Oxford 2022.
Waldron J., The Harm in Hate Speech, Cambridge–London 2012.
Weber A., Manual on hate speech, Strasbourg 2009.
de Vido S., The Istanbul Convention as an Interpretative Tool at the European and National Levels [w:] International Law and Violence Against Women: Europe and the Istanbul Convention, red. J. Niemi, L. Peroni, and V. Stoyanova, London 2020.
Young I.M., Justice and Politics of Difference, Princeton 2011.
dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, prof. INP PAN
Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Prawnych
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0578-6669).
Ochrona grup wrażliwych przed antysemicką i antyromską dyskryminacją i nienawiścią jako zobowiązanie państwa w ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji
W lutym 2021 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał dwa w pewnym sensie bliźniacze, bo odnoszące się do tych samych faktów i uznające te same naruszenia Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wyroki przeciwko Bułgarii. Dotyczą one zakresu pozytywnych obowiązków państwa do zapewnienia właściwej ochrony przed antysemicką i antyromską dyskryminacją i nienawiścią. Konkludując, ETPC uznał, że nienawistne treści w realny sposób mogły wpływać na poczucie własnej wartości i tożsamości osób pochodzenia żydowskiego oraz romskiego jako całych społeczności, a w konsekwencji naruszać ich prawo do prywatności, jak również zakaz dyskryminacji. Orzeczenia w wyrokach ETPC 29335/13, Behar i Gutman, oraz 12567/13, Budinova i Chaprazov, podkreślają kolektywny wymiar naruszeń praw i wolności i mają przełożenie na sformułowanie pozytywnych zobowiązań państw, co stanowi o wyjątkowym charakterze tych decyzji Trybunału w Strasburgu. Jednocześnie to podejście ETPC znajduje odzwierciedlenie w stanowiskach Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji Rady Europy (European Commission against Racism and Intolerance, ECRI), wspólnie tworząc rozszerzony europejski standard ochrony praw człowieka.
Słowa kluczowe: antysemityzm, postawy antyromskie, mowa nienawiści, grupy wrażliwe, pozytywne zobowiązania państwa, zakaz dyskryminacji
Badania, których rezultaty zostały zaprezentowane w niniejszym artykule, zostały przeprowadzone w ramach grantu badawczego „Ochrona grup wrażliwych w międzynarodowym prawie praw człowieka” (UMO 2019/33/B/HS5/01634), przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki.
dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, professor at the Institute of Law Studies
Polish Academy of Sciences Institute of Law Studies, Polish Academy of Sciences, Poland
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0578-6669).
Protection of Vulnerable Groups against Anti-Semitic and Anti-Roma Discrimination and Hatred as the State’s Obligation in the Opinion of the European Court of Human Rights and the European Commission against Racism and Intolerance
In February 2021, the European Court of Human Rights (ECtHR, the Court) issued two “twin” judgments against Bulgaria, relating to the same facts and recognising the same violations of the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. They concern the scope of the state’s positive obligations to afford adequate protection against anti-Semitic and anti-Roma discrimination and hatred. In conclusion, the ECtHR found that hateful statements were actually capable of having an impact on the feeling of self-worth and on the sense of identity of people of Jewish and Roma origin as whole communities, and thus violate their right to protection of private life, as well as the prohibition of discrimination. The ECtHR judgments in Behar and Gutman (29335/13) and Budinova and Chaprazov (12567/13) cases emphasise a collective dimension of violations of rights and freedoms, and give rise to states’ positive obligations, which is what makes these decisions of the Strasbourg Court unique. At the same time, the approach adopted by the ECtHR is reflected in the position of the European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) of the Council of Europe, collectively establishing an extended European standard of human rights protection.
The research, the results of which are presented in this article, were carried out within the framework of the research grant “Protection of vulnerable groups under international human rights law” (UMO 2019/33/B/HS5/01634), awarded by the National Science Centre.
Keywords: anti-Semitism, anti-Roma attitudes, hate speech, vulnerable groups, state’s positive obligations, prohibition of discrimination
Bibliografia/References
Farkas L., Alexandridis, T., The Potential of Positive Obligations Against Romaphobic Attitudes and in the Development of Roma Pride, „Erasmus Law Review” 2020/13(3).
Gliszczyńska-Grabias A., ‘Never Again’ as a Cornerstone of the Strasbourg System: The Reminiscence of the Holocaust in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights [w:] The European Court of Human Rights: Current Challenges in Historical and Comparative Perspective, red. H. Ast, E. Demir, Cheltenham 2021.
Güler T.S., Positive Obligations’ Doctrine of the European Court of Human Rights: Is it Cogent or Obscure?, „European Journal of Multidisciplinary Studies” 2017/2(6).
Jankowska-Gilberg M., Zakres obowiązków pozytywnych państwa na tle aktualnego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2021/VII, A.D. MMIX numer specjalny – ochrona praw człowieka.
Mowbray A., The Development of Positive Obligations under the European Convention on Human Rights by the European Court of Human Rights, Oxford 2004.
Stoyanova V., Fault, knowledge and risk within the framework of positive obligations under the European Convention on Human Rights, „Leiden Journal of International Law” 2020/33.
Stoyanova V., Framing Positive Obligations under the European Convention on Human Rights Law: Mediating between the Abstract and the Concrete, „Human Rights Law Review” 2023/23(3).
dr Dominika Czerniak
Adiunktka, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Postępowania Karnego
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8970-4017).
Pozytywne proceduralne obowiązki państwa w przeciwdziałaniu mowie nienawiści ze względu na orientację seksualną w orzecznictwie ETPC
Problematyka mowy nienawiści nie jest nowym zagadnieniem w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a wcześniej Komisji Praw Człowieka. Już w 1957 r. w orzeczeniu 250/57, Komunistyczna Partia Niemiec przeciwko Niemcom, Komisja Praw Człowieka uznała za niedopuszczalną skargę, w której zarzucono naruszenie art. 9, 10 i 11 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wskazując, że idee stanowiące zagrożenie dla porządku demokratycznego, w szczególności te zmierzające do przywrócenia reżimów totalitarnych, są nie do pogodzenia z wartościami EKPC. Chociaż nie posługiwano się wówczas terminem „mowa nienawiści”, już wtedy było oczywiste, że niektóre wypowiedzi nie korzystają z ochrony przewidzianej w art. 10 EKPC, jeśli stanowią zagrożenie dla określonych grup społecznych, w szczególności mniejszości, bądź dla społeczeństwa jako całości i ustroju demokratycznego. Relatywnie nowym zagadnieniem pozostają natomiast pozytywne, proceduralne obowiązki państw wynikające z EKPC w kontekście przeciwdziałania mowie nienawiści motywowanej orientacją seksualną. O ile współcześnie nie budzi już wątpliwości konieczność szczególnej ochrony mniejszości seksualnych, o tyle kwestia sposobu realizacji tej ochrony w wymiarze proceduralnym pozostaje przedmiotem analizy. Celem niniejszego artykułu jest ustalenie, czy w orzecznictwie strasburskim można zidentyfikować jednolity standard odnoszący się do obowiązków państw w zakresie przeciwdziałania mowie nienawiści ze względu na orientację seksualną.
Słowa kluczowe: postępowanie karne, prawa człowieka w procesie karnym, mowa nienawiści, pozytywne proceduralne obowiązki państwa
dr Dominika Czerniak
Assistant professor at the Department of Criminal Procedure, Faculty of Law, Administration and Economics, University of Wrocław, Poland
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8970-4017).
The State’s Positive Procedural Obligations in Combating Hate Speech Based on Sexual Orientation in Jurisprudence of the European Court of Human Rights
The issue of hate speech is not new in jurisprudence of the European Court of Justice and previously of the European Commission of Human Rights. As early as in 1957, in case 250/57, Communist Party of Germany v Germany, the Commission of Human Rights declared inadmissible a complaint alleging violations of Articles 9, 10, and 11 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, indicating that ideas jeopardising the democratic order, especially those aiming to reinstate totalitarian regimes, are incompatible with fundamental values of the Convention. Although the “hate speech” notion was not used at the time, it was already evident that certain types of speech do not receive protection under Article 10 ECHR, especially when they pose a threat to specific social groups, particularly minorities, or to society as a whole and to the democratic order. On the other hand, positive procedural obligations imposed on states under the Convention in relation to combating hate speech motivated by sexual orientation remain a relatively new issue. While the necessity of affording protection to sexual minorities is no longer in doubt, the way this protection is to be afforded, especially from a procedural standpoint, remains the subject of an analysis. The aim of this article is to determine whether a consistent standard can be identified in the Strasbourg jurisprudence regarding states’ obligations to combat hate speech based on sexual orientation.
Keywords: criminal proceedings, human rights in the criminal trial, hate speech, state’s positive procedural obligations
Bibliografia/References
Akandji-KombeJ.-F., Positive obligations under the European Convention on Human Rights: A guide to the implementation of the European Convention on Human Rights, Human rights handbooks No 7, Strasbourg 2007.
Czepek J., Zobowiązania pozytywne państwa w sferze praw człowieka pierwszej generacji na tle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Olsztyn 2014.
Czerniak D., Europeizacja postępowania dowodowego w polskim procesie karnym. Wpływ standardów europejskich na krajowe postępowanie dowodowe, Warszawa 2021.
Czerniak D., Pozytywne obowiązki państwa wobec ofiar zgwałcenia na tle orzecznictwa strasburskiego, „Prokuratura i Prawo” 2016/6.
de Groot D., Immenkamp B., Hate speech and hate crime targeting LGBTI people, Brussels 2025.
Dunbar E.W., Cultural and psychological characteristics in the evolution of hate crime initiatives [w:] E.W. Dunbar, A. Blanco, D.A. Crèvecoeur-MacPhail, The Psychology of Hate Crimes as Domestic Terrorism: U.S. and Global Issues, Santa Barbara 2024.
Dunne P., Enhancing sexual orientation and gender-identity protections in Strasbourg, „The Cambridge Law Journal” 2016/75(1).
Florczak-Wątor M., Pozytywne obowiązki państwa w zakresie ochrony praw konwencyjnych jednostki, „Przegląd Naukowy Disputato” 2010/11.
Garlicki L. [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Garlicki, Legalis 2010.
Gliszczyńska-Grabias A., Homofobiczna „mowa nienawiści”. Glosa do wyroku ETPC z dnia 9 lutego 2012 r., 1813/07, „Europejski Przegląd Sądowy” 2012/6.
Gliszczyńska-Grabias A., Przeciwdziałanie antysemityzmowi. Instrumenty prawa międzynarodowego, Warszawa 2014.
Kamiński I.C., Sankcje karne w orzecznictwie ETPCz za nadużycia swobody wypowiedzi, „Europejski Przegląd Sądowy” 2009/1.
Kundrak V., Beizaras and Levickas v. Lithuania: Recognizing Individual Harm Caused by Cyber Hate?, „East European Yearbook on Human Rights” 2020/3(1).
Lavrysen L., Protection by the Law: The Positive Obligation to Develop a Legal Framework to Adequately Protect ECHR Rights [w:] Human Rights and Civil Liberties in the 21st Century, Y. Haecks, E. Brems, Dordrecht 2014.
Maroń G., Ochrona mniejszości seksualnych przed mową nienawiści a wolność słowa w państwach common law, „Przegląd Prawa Prywatnego” 2016/7–8.
Mowbray A., The Development of Positive Obligations under the European Convention on Human Rights, Oxford–Portland–Oregon 2004.
Nowicki M.A., Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2017.
Nowikowska M., Mowa nienawiści a wolność wypowiedzi [w:] Media w erze cyfrowej. Wyzwania i zagrożenia, red. K. Chałubińska-Jentkiewicz, M. Nowikowska, K. Wąsowski, Warszawa 2021.
Piazza J.A., Politician hate speech and domestic terrorism, „International Interactions” 2020/46(3).
Płatek M., Mowa nienawiści – przesłanki depenalizacji [w:] Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspekty prawne i społeczne, red. A. Bodnar, A. Gliszczyńska-Grabias, R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010.
Pritchett S., Moeller K., Can social bonds and social learning theories help explain radical violent extremism, „Nordic Journal of Criminology” 2022/23(1).
Sottiaux S., Conflicting Conceptions of Hate Speech in the ECtHR’s Case Law, „German Law Journal” 2022/23.
Stoyanova V., Framing Positive Obligations under the European Convention on Human Rights Law: Mediating between the Abstract and the Concrete, „Human Rights Law Review” 2023/23(3).
Stoyanova V., Positive Obligations under the European Convention on Human Rights: Within and Beyond Boundaries, Oxford 2023.
Wąsek-Wiadek M., O dostępie pokrzywdzonego do sądu w prawie europejskim i polskiej procedurze karnej [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. 2, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Warszawa 2012.
Woiński M., Prawnokarne aspekty zwalczania mowy nienawiści, Warszawa 2014.
dr Dominika Bychawska-Siniarska
Ekspert Rady Europy w dziedzinie swobody wypowiedzi, współpracuje m.in. z Helsińską Fundacją Praw Człowieka
(ORCID: https://orcid.org/0009-0006-2808-7541).
Mowa nienawiści w internecie w świetle orzecznictwa ETPC
Artykuł analizuje orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące wolności wypowiedzi i mowy nienawiści w kontekście internetu. Punktem wyjścia w ocenie granic swobody wypowiedzi jest sprawa z 7.12.1976 r., 5493/72, Handyside przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, w której Trybunał podkreślił ochronę także kontrowersyjnych wypowiedzi. W artykule omówiono wyrok ETPC (Izba) z 16.06.2015 r., 64569/09, Delfi AS przeciwko Estonii, wyrok ETPC (Izba) z 2.02.2016 r., 22947/13, Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete i Index.hu Zrt przeciwko Węgrom, wyrok z 15.05.2023 r., 45581/15, Sanchez przeciwko Francji, które ilustrują, jak Trybunał różnicuje odpowiedzialność platform i użytkowników, zwłaszcza polityków, za treści publikowane w sieci. Wskazano również, że wypowiedzi stanowiące mowę nienawiści nie podlegają ochronie na podstawie art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Europejski Trybunał Praw Człowieka kształtuje coraz bardziej zniuansowane podejście do wolności słowa online, uwzględniając zarówno potrzebę ochrony debaty publicznej, jak i zagrożenia wynikające z rozpowszechniania nienawistnych treści. Nakładanie szczególnych obowiązków na polityków oraz administratorów profesjonalnych kont i portali informacyjnych pokazuje, że rośnie ich odpowiedzialność za treści publikowane przez użytkowników. Ma to bezpośredni wpływ nie tylko na jednostki, lecz także na sposób projektowania przepisów regulujących działanie platform cyfrowych w Europie.
Słowa kluczowe: Europejski Trybunał Praw Człowieka, wolność wypowiedzi, art. 10 EKPC, mowa nienawiści, internet, odpowiedzialność platform, politycy w mediach społecznościowych, Delfi przeciwko Estonii, Sanchez przeciwko Francji, moderowanie treści, komentarze użytkowników, media cyfrowe, granice wolności słowa
dr Dominika Bychawska-Siniarska
Expert of the Council of Europe on freedom of expression; works inter alia with the Helsinki Foundation for Human Rights
(ORCID: https://orcid.org/0009-0006-2808-7541).
Hate Speech on the Internet in the light of ECtHR Judgments
The article analyses the judgments of the European Court of Human Rights on freedom of expression and hate speech in the context of the Internet. The starting point for evaluating the limits of freedom of expression is the judgment in Handyside v the United Kingdom of 7 December 1976, 5493/72, in which the Court emphasised the protection of controversial speech. The article discusses the ECtHR (Grand Chamber) judgement of 16 June 2015, 64569/09, Delfi v Estonia, ECtHR (Grand Chamber) judgement of 2 February 2016, 22947/13, Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete and Index.hu Zrt v Hungary, and the judgment of 15 May 2023, 45581/15, Sanchez v France, illustrating how the Court differentiates the liability of platforms and users, especially politicians, for content published online. It also indicates that hate speech does not fall under the protection of Article 10 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. The European Court of Human Rights is developing an increasingly nuanced approach to freedom of expression online, taking into account both the need to protect public debate and the risks posed by sharing hateful content. The imposition of special duties on politicians and administrators of professional accounts and news portals shows the growth of their liability for user-generated content. This has a direct impact not only on individuals, but also on the way the regulations governing the operation of digital platforms in Europe are drafted.
Keywords: European Court of Human Rights, freedom of expression, Article 10 of the ECHR, hate speech, Internet, platform liability, politicians in social media, Delfi v Estonia, Sanchez v France, content moderation, user comments, digital media, limits of freedom of speech
Bibliografia/References
Alkiviadou N., Hate Speech by Proxy – Sanchez v France and the Dwindling Protection of Freedom of Expression, Opinio Juris z 5.16.2023 r. z 14.12.2021 r., https://opiniojuris.org/2021/12/14/hate-speech-by-proxy-sanchez-v-france-and-the-dwindling-protection-of-freedom-of-expression/ (dostęp: 15.04.2025 r.).
Bychawska-Siniarska D., ETPC: Władza ma obowiązek reagować na homofobię na Facebooku, „Dziennik Gazeta Prawna” z 24.01.2020 r., https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/ 1450265,etpc-o-sciganiu-homofobii-i-mowy-nienawisci.html (dostęp: 15.04.2025 r.).
Bychawska-Siniarska D., Symbolika w ramach protestu w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy” 2023/12.
Gliszczyńska-Grabias A., Kara za nieusunięcie komentarzy stanowiących mowę nienawiści, „Dziennik Gazeta Prawna” z 3.06.2023 r., https://serwisy.gazetaprawna.pl/orzeczenia/artykuly/8724188,kara-za-nieusuniecie-komentarzy-stanowiacych-mowe-nienawisci.html (dostęp: 15.04.2025 r.).
Gliszczyńska-Grabias A., Never Again as a cornerstone of the Strasbourg system: the traces of the Holocaust in the jurisprudence of the European Court of Human Rights [w:] The European Court of Human Rights: Current Challenges in Historical Perspective, red. H. Aust, E. Demir-Gürsel, Cheltenham–Northampton 2021.
Gliszczyńska-Grabias A., The Missing Post-Holocaust Traces in Recent Case Law of the European Courts, „Polish Yearbook of International Law” 2021.
Han B.C., Infocracy: Digitalization and the Crisis of Democracy (tłum. D. Steuer), Cambridge 2021.
Husovec M., Grote T., Mazhar Y., Mikhaeil Ch., Miñarro Escalona H., Sinha Kumar P., Sreenath S., Grand confusion after Sanchez v. France: Seven reasons for concern about Strasbourg jurisprudence on intermediaries, „Maastricht Journal of European and Comparative Law” 2024/31(3).
Jackowski M., Hosting – operacje na danych objęte wyłączeniem odpowiedzialności – polemika, „Monitor Prawniczy” 2009/24.
Lazarova Trajkovska M., Zhesko M., Analysis of the jurisprudence of the European Court of Human Rights related to hate speech and hate crime, Organization for Security and Co-operation in Europe, Mission in Skopje, Skopje, 2021.
Litwiński P., Czy to koniec komentarzy w Internecie: Delfi AS v. Estonia, „Rzeczpospolita” z 28.10.2013 r., https://www.rp.pl/opinie-prawne/art5315161-czy-to-koniec-komentarzy-w-internecie-delfi-as-v-estonia (dostęp: 29.04.2025 r.).
Litwiński P., Hosting danych osobowych. Zagadnienia podstawowe, „Monitor Prawniczy” 2008/23.
Nowicki M.A., Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2013, LEX 2014.
Nowicki M.A., Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2016, LEX 2017.
Sideridou S., Kaboglu and Oran v. Turkey: protecting the private life of scholars, yet failing to recognize the academic freedom dimension at issue, „Strasbourg Observers” z 26.11.2018 r., https://strasbourgobservers.com/2018/11/26/kaboglu-and-oran-v-turkey-protecting-the-private-life-of-scholars-yet-failing-to-recognize-the-academic-freedom-dimension-at-issue/ (dostęp: 15.04.2025 r.).
Voorhoof D., Delfi AS v. Estonia: Grand Chamber confirms liability of online news portal for offensive comments posted by its readers, „Strasbourg Observers”, https://strasbourgobservers.com/2015/06/18/delfi-as-v-estonia-grand-chamber-confirms-liability-of-online-news-portal-for-offensive-comments-posted-by-its-readers/ (dostęp: 25.04.2025 r.).
Voorhoof D., European Court of Human Rights: Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete and Index.hu Zrt v. Hungary, IRIS (english ed. online) „European Audiovisual Observatory” 2016/3.
Voorhoof D., Same standards, different tools? The ECtHR and the protection and limitations of freedom of expression in the digital environment [w:] Human Rights Challenges in the Digital Age: Judicial Perspectives, red. M. O’Boyle, Strasbourg 2020.
Wątor W., Wyłączenie odpowiedzialności usługodawców za obraźliwe treści w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Człowiek w Cyberprzestrzeni” 2018/2.
Wiśniewski A., The European Court of Human Rights and Internet – Related Cases, „Białostockie Studia Prawnicze” 2021/26(3).
dr Mateusz Woiński
Adiunkt, Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie, Katedra Prawa Karnego
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-4164-7041).
Wykładnia znamienia „nawoływanie do nienawiści”
Objęcie zakresem karalności publicznego nawoływania do przemocy lub nienawiści skierowanej przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy, jest jednym z zobowiązań nałożonych na państwa członkowskie Unii Europejskiej na podstawie decyzji ramowej Rady 2008/913/WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych. Rzeczpospolita Polska obowiązek ten realizuje – w zakresie nawoływania do nienawiści – w art. 256 § 1 Kodeksu karnego. Przepis ten, uznawany za podstawę normatywną co najmniej dwóch klasycznych typów przestępstw z uprzedzeń (przestępstw z nienawiści) w polskim prawie karnym, jest – z uwagi na sposób wysłowienia normy prawnokarnej – obiektem wątpliwości natury dogmatycznej, praktycznej i kryminalnopolitycznej. Celem opracowania jest rekapitulacja i rewizja prezentowanych propozycji interpretacyjnych art. 256 § 1 k.k. w zakresie, w jakim obejmuje karalnością „nawoływanie do nienawiści”, z uwzględnieniem nakazu dokonywania wykładni proeuropejskiej i prounijnej.
Słowa kluczowe: przestępstwa z uprzedzeń, przestępstwa z nienawiści, mowa nienawiści, nawoływanie do nienawiści, hejt
dr Mateusz Woiński
Assistant professor, Koźmiński University in Warsaw, Department of Criminal Law, Poland
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-4164-7041).
Interpretation of Features of “Incitement to Hatred”
Ensuring that publicly inciting to violence or hatred directed against a group of persons or a member of such a group defined by reference to race, colour, religion, descent or national or ethnic origin is punishable is one of obligations imposed on Member States of the European Union on the basis of Council Framework Decision 2008/913/JHA of 28 November 2008 on combating certain forms and expressions of racism and xenophobia by means of criminal law. The Republic of Poland fulfils this obligation – with respect to inciting to hatred – in Article 256 § 1 of the Criminal Code. This provision, recognised as a normative basis of at least two classic types of bias crimes (hate crimes) in Polish criminal law is – due to the way in which the criminal law norm is formulated – the subject of dogmatic, practical as well as criminal and political doubts. The purpose of the article is to recapitulate and revise proposed interpretations of Article 256 § 1 of the Criminal Code in the scope in which it ensures that “incitement to hatred” is punishable, taking into account the requirement of pro-European and pro-EU interpretation.
Keywords: bias crimes, hate crimes, hate speech, incitement to hatred, hate
Bibliografia/References
Adamski A., Kilka uwag na temat harmonizacji prawa karnego materialnego w Unii Europejskiej [w:] Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, red. J. Giezek, Kraków 2006.
Bachmat P., Przestępstwo publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływania do nienawiści [w:] Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, red. A. Siemaszko, Warszawa 2011.
Bilewicz M. i in., Antysemityzm w Polsce. Praktyczny przewodnik, Warszawa 2023, https://www.otwarta.org/wp-con-tent/uploads/2023/10/Antysemityzm-w-Polsce.-Praktyczne-wytyczne.pdf (dostęp: 2.06.2025 r.).
Bojarski T., Przestępstwa przeciwko państwu (uwagi na tle projektu kodeksu karnego) [w:] Problemy nauk penalnych. Prace ofiarowane Pani Profesor Oktawii Górniok , red. L. Tyszkiewicz, Katowice 1996.
Całkiewicz M., Groźba karalna po nowemu (jak poszerzać penalizację, by ją zawęzić), „Państwo i Prawo” 2025/4.
Gadecki B. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. B. Gadecki, Legalis 2023.
Gardocki L., Granice wolności słowa w projekcie kodeksu karnego, „Palestra” 1993/12.
Gardocki L., Prawnokarne granice wolności słowa w świetle projektu kodeksu karnego z 1991 r. [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993.
Giezek J. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. J. Giezek, LEX 2021.
Grzegorczykowa R., Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, „Język a Kultura” 1991/4.
Grześkowiak A., Wiak K. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Legalis 2024.
Hoc S., Przestępstwa propagandy antypaństwowej w polskim prawie karnym, Wrocław 1981.
Jacobs J.B., Potter K., Hate Crimes. Criminal Law & Identity Politics, New York 1998.
Królikowski M., Zawłocki R. [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 3, Komentarz do artykułów 222–316, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Legalis 2024.
Kulesza J. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. J. Kulesza, LEX 2025.
Kułak M., Zakaz dyskryminacji w dostępie do dóbr i usług a prawa podstawowe usługobiorców i usługodawców w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2020, niepubl. rozprawa doktorska.
Pearlman T., Sanctioning Bias Crime. A Public Perspective, New York 2008.
Płatek M., Mowa nienawiści – przesłanki depenalizacji [w:] Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspekty prawne i społeczne, red. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, A. Bodnar, A. Gliszczyńska-Grabias, Warszawa 2010.
Siwicki M., Propaganda faszyzmu, totalitaryzmu oraz akty dyskryminacji, „Państwo i Prawo” 2008/11.
Stefański R. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. Stefański, Legalis 2025.
Śledzińska-Simon A., Decyzja ramowa w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii jako trudny kompromis wobec mowy nienawiści w Unii Europejskiej [w:] Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspekty prawne i społeczne, red. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, A. Bodnar, A. Gliszczyńska-Grabias, Warszawa 2010.
Woiński M., Prawnokarne aspekty zwalczania mowy nienawiści, Warszawa 2014.
Woiński M., Przestępstwo tzw. pomówienia Narodu Polskiego (de lege derogata), „Państwo i Prawo” 2009/6.
Zielińska E., Harmonizacja sankcji karnych w Unii Europejskiej [w:] Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, red. J. Giezek, Kraków 2006.
Zielińska E., Komentarz [w:] Prawo wspólnot europejskich a prawo polskie, t. 3, Dokumenty karne, red. E. Zielińska, Warszawa 2000.
Zielińska E., Meandry harmonizacji – oddziaływanie unijnego i wspólnotowego prawa na krajowe systemy prawa karnego materialnego [w:] Węzłowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, red. V. Konarska-Wrzosek, J. Lachowski, J. Wójcikiewicz, Warszawa 2010.
Zielińska E., Opinia w sprawie projektu zmian kodeksu karnego [w:] Raport o homofobicznej mowie nienawiści w Polsce, red. G. Czarnecki, Warszawa 2009, https://www.mowanienawisci.info/wp-content/uploads/2014/04/homofobiczna_mowa_nienawisci.pdf (dostęp: 2.06.2025 r.).
Zielińska E., Przeciwdziałanie dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej na gruncie prawa karnego [w:] Przeciwdziałanie dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej w świetle prawa europejskiego oraz standardów europejskich, red. K. Śmiszek, Warszawa 2006.
Maciej Młynarczyk
Prokurator; wykładowca, Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury; zastępca przewodniczącej Zespołu doradców Prokuratora Generalnego ds. przeciwdziałania mowie nienawiści i przestępstwom motywowanym uprzedzeniami
(ORCID: https://orcid.org/0009-0006-3482-8668).
Prokuratura wobec przestępstw motywowanych uprzedzeniami. Nowe wytyczne Prokuratora Generalnego
Artykuł poświęcony jest wdrażanym w polskiej prokuraturze rozwiązaniom służącym zapewnieniu skuteczności ścigania przestępstw motywowanych uprzedzeniami. W tekście przeanalizowano najpoważniejsze wyzwania i trudności w zwalczaniu przestępczości tego rodzaju, a także sposób ich identyfikowania przez prokuraturę oraz wdrażane środki zaradcze. Szczególną uwagę poświęcono ogłoszonym w 2025 r. nowym wytycznym Prokuratora Generalnego oraz towarzyszącym im rozstrzygnięciom dotyczącym organizacji działania prokuratury w tej dziedzinie.
Słowa kluczowe: przestępstwa motywowane uprzedzeniami, mowa nienawiści, postępowanie karne, organy ścigania, soft law
Maciej Młynarczyk
Public prosecutor; lecturer, National School of Judiciary and Public Prosecution; deputy chairman of the Team of advisors to the Prosecutor General for preventing hate speech and bias crimes
(ORCID: https://orcid.org/0009-0006-3482-8668).
The Prosecution Service with respect to Bias Crimes. The Prosecutor General’s New Guidelines
The article focuses on solutions aimed at ensuring effective prosecution of bias crimes that are being implemented in the Polish prosecution service. The text analyses key challenges and difficulties related to combating such crimes, as well as the way they are identified by the prosecution service, and countermeasures being implemented. Special attention is paid to new guidelines of the Prosecutor General announced in 2025 and related decisions on the organisation of the prosecution service’s activities in this respect.
Keywords: bias crimes, hate speech, criminal proceedings, enforcement agencies, soft law
Bibliografia/References
Bachmat P., Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania, Warszawa 2005.
Bilewicz J., Niezależna prokuratura i „dobra zmiana” wobec przestępczości z nienawiści, „Rzeczpospolita” z 24.01.2019 r.
Bodnar A., Umorzenia przestępstw z artykułów 256 i 257 kodeksu karnego. Studium czterech przypadków [w:] Przestępstwa nie stwierdzono. Prokuratorzy wobec doniesień o publikacjach antysemickich, praca zbiorowa, Warszawa 2006.
Brodzisz Z., Metodyka pracy prokuratora w postępowaniu przygotowawczym i przed sądem I instancji, Warszawa 2019.
Burzyński P., Stanek G., O konieczności reformy prokuratury w Polsce – uwagi krytyczne na tle polskich doświadczeń w kształtowaniu ustroju prokuratury [w:] Konieczne i pożądane zmiany ustroju prokuratury w Polsce, red. M. Mistygacz, Warszawa 2020.
Fedusio P., Monitoring przestępstw z nienawiści wobec społeczności ukraińskiej w Polsce. Raport 2024, Warszawa 2024, https://ukraincy.org.pl/wp-content/uploads/2024/12/Raport.Monitoring.2024.pdf (dostęp: 7.04.2025 r.).
Fiałkowska K., Łukasiewicz K. (red.), Raport z realizacji projektu „Wyjść z cienia. Wsparcie pokrzywdzonych z nienawiści”, Warszawa 2022, https://interwencjaprawna.pl/wp-content/uploads/2022/12/Wyjsc-z-cienia.-Wsparcie-pokrzywdzonych-z-nienawisci_raport.pdf (dostęp: 7.04.2025 r.).
Gabriel-Węglowski M., Kremens K., Jasiński W., Nowy model organizacyjno-funkcjonalny prokuratury. Propozycja dostosowania organizacji prokuratury i porządku czynności prokuratorskich do założeń projektu ustawy – Prawo o prokuraturze oraz założeń reformy kodeksu postępowania karnego, Wrocław–Gdynia 2014.
Gadecki B., Kałędek E.N., Prokuratura wobec przestępstw z nienawiści [w:] Mowa nienawiści a prawo na tle współczesnych zjawisk społeczno-politycznych, red. W. Pływaczewski, M. Duda, Olsztyn 2017.
Górak-Sosnowska K., Przestępstwa motywowane nienawiścią wobec muzułmanów [w:] G. Bah i in., Formy dyskryminacji i metody jej zwalczania. Przewodnik dla organów ścigania, Warszawa 2015.
Górska E., Juzaszek A., Islam w polskim sądzie, Warszawa 2023.
Ickiewicz-Sawicka M., Mowa nienawiści a etyka słowa – lingwistyczne i kryminologiczne uwarunkowania zjawiska [w:] Mowa nienawiści a prawo na tle współczesnych zjawisk społeczno-politycznych, red. W. Pływaczewski, M. Duda, Olsztyn 2017.
Łętowska E., Głos osobny do listu otwartego „Tygodnika Powszechnego” pt. „Stop nienawiści w sieci” z 24 lipca 2012 r. [w:] Mowa nienawiści w internecie: jak z nią walczyć, red. D. Bychawska-Siniarska, D. Głowacka, Warszawa 2013.
Mazurczak A., Godzisz P., Winiewski M., Górska P., Przestępstwa motywowane uprzedzeniami. Analiza i zalecenia, „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich” 2017/6.
Mączka-Pacholak M., Specyfika postępowania dowodowego w sprawach przestępstw z nienawiści [w:] Metodyka pracy adwokata i radcy prawnego w sprawach o przestępstwa z nienawiści, red. P. Knut, Warszawa 2020.
Młynarczyk M., Przestępstwa z nienawiści – warunki skutecznego ścigania. Głos w dyskusji, 11.01.2022 r., https://lexso.org.pl/2022/01/przestepstwa-z-nienawisci-warunki-skutecznego-scigania-glos-w-dyskusji (dostęp: 7.04.2025 r.).
Plaszczyk T., Zawiadomienie o przestępstwie i co dalej? Uwagi praktyczne [w:] Szerzenie nienawiści. Przeciwdziałanie. Konsekwencje. Penalizacja. Podręcznik dla osób przeciwdziałających nienawiści i wzmacniających poszanowanie praw człowieka, red. A. Makówka-Kwapisiewicz, Kraków 2023.
Pollit A.M., Ioverno S., Russell S.T., Li G., Grossmann A.H., Predictors and Mental Health Benefits of Chosen Name Among Transgender Youth, „Youth & Society” 2019/53.
Seremet A., Rola prokuratury w ściganiu przestępstwa mowy nienawiści [w:] Mowa nienawiści w internecie: jak z nią walczyć, red. D. Bychawska-Siniarska, D. Głowacka, Warszawa 2013.
Siemaszko A., Jankowski M., Praca dochodzeniowo-śledcza policji w opinii prokuratorów, Warszawa 2017.
Staniszewski R., Społeczna percepcja uchodźców z Ukrainy, migrantów oraz działań podejmowanych przez polskie państwo. Raport porównawczy z badań opinii publicznej, które zostały przeprowadzone na próbach ogólnopolskich osób w wieku 16–65 lat oraz próbie regionalnej (obszar przygraniczny z Białorusią) w latach 2022–2023, Warszawa 2023.
Szeroczyńska M., Praktyka ścigania przestępstw z nienawiści w świetle wytycznych Prokuratora Generalnego [w:] VIII Seminarium Warszawskie: Równość w dostępie do praw gwarantowanych w systemie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Aktualny stan i wyzwania, Warszawa 2015.
Tyma P. (red.), Mniejszość ukraińska i migranci z Ukrainy w Polsce. Analiza dyskursu. Raport 2, Warszawa 2019.
Tymińska A., Świerkocka O., Ksenofobia w natarciu. Monitoring mowy nienawiści w kampanii wyborczej w 2023 r., Warszawa 2024, https://hfhr.pl/upload/2024/02/raport-ksenofobia-w-natarciu.pdf (dostęp: 7.04.2025 r.).
Winiewski M., Psychologiczne aspekty mowy nienawiści [w:] Szerzenie nienawiści. Przeciwdziałanie. Konsekwencje. Penalizacja. Podręcznik dla osób przeciwdziałających nienawiści i wzmacniających poszanowanie praw człowieka, red. A. Makówka-Kwapisiewicz, Kraków 2023.
Woiński M., Prawnokarne aspekty zwalczania mowy nienawiści, Warszawa 2014.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – dr Michalina Szpyrka (autorka jest adiunktem w Zakładzie Prawa Europejskiego Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oraz starszym asystentem sędziego w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7678-5287).
Case law of the Supreme Court – dr Michalina Szpyrka (the author is an assistant professor in the Department of European Law at the Institute of Law Studies of the Polish Academy of Sciences and a senior judge’s assistant at the Labour Law and Social Security Chamber of the Supreme Court, Poland,
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7678-5287).
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego – dr Robert Talaga (autor jest asesorem w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Poznaniu,
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5281-2188).
Case law of the Supreme Administrative Court – dr Robert Talaga (the author is an assessor at the Provincial Administrative Court in Poznań, Poland,
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5281-2188).