Redaktor Naczelny EPS
Prawo europejskie to nie tylko prawo unijne
Większość publikacji w EPS jest poświęcona prawu Unii Europejskiej i orzecznictwu TSUE w Luksemburgu. W ostatnim czasie uwaga opinii publicznej w naszym kraju, a zwłaszcza środowisk prawniczych, skupia się jednak także na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwie ETPC w Strasburgu. Te względy zdecydowały o zamieszczeniu w niniejszym numerze naszego czasopisma artykułów i glos poświęconych właśnie orzecznictwu strasburskiemu i jego potencjalnemu oddziaływaniu w Polsce. Przedstawiona problematyka jest szeroka i różnorodna.
Professor Stanisław Biernat
‘EPS’ Editor-in-Chief
European Law is More Than EU Law
Most articles published in EPS are devoted to European Union law and the case law of the CJEU, based in Luxembourg. Recently, however, the attention of the general public in Poland, and especially of the local legal community, has also focused on the European Convention on Human Rights and the case law of the ECtHR, based in Strasbourg. This was the reason why we included in this issue of our journal articles and commentaries devoted precisely to the Strasbourg case law and its potential impact in Poland. The issues presented are wide and varied.
prof. dr hab. Anna Wyrozumska
Autorka jest kierownikiem Katedry Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-3310-6675).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego (K 6/21) dotyczący orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Xero Flor, które rzekomo „nie istnieje”
Wyrok z 24.11.2021 r. (K 6/21) jest jednym z najważniejszych wyroków Trybunału Konstytucyjnego kadencji prezes Julii Przyłębskiej. W wyroku w bezprecedensowy sposób uznano jeden z najważniejszych przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka za sprzeczny z Konstytucją. Zdaniem TK, art. 6 ust. 1 Konwencji jest niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim uznaje Trybunał Konstytucyjny za „sąd” i umożliwia kontrolę legalności wyboru jego sędziów. Jest to odpowiedź na wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w pierwszej polskiej sprawie odnoszącej się do zmian w polskim sądownictwie po roku 2015. Sprawa dotyczyła spółki Xero Flor, której skargę konstytucyjną rozpatrywał skład TK, w którym zasiadał sędzia wybrany niezgodnie z prawem. Artykuł zawiera analizę wyroku K 6/21 i próbę odpowiedzi na kilka pytań, m.in. jakie podstawy prawne znalazł Trybunał Konstytucyjny dla dokonania oceny wyroku trybunału strasburskiego 4907/18, Xero Flor, czy ETPC dokonał nieuprawnionej wykładni i naruszył Konwencję, czy TK może dokonywać kontroli przekroczenia kompetencji przez ETPC i uznać jego wyrok za „nieistniejący” (sententia non existens) oraz jakie skutki prawne wywołuje jego orzeczenie.
Słowa kluczowe: praworządność, prawo dostępu do sądu, pojęcie sądu „ustanowionego ustawą”, kontrola ultra vires, wyroki „nieistniejące” (sententia non existens)
Pobierz treść artykułu
prof. dr hab. Anna Wyrozumska
The author is head of the Department of European Constitutional Law, Faculty of Law and Administration, University of Lodz, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-3310-6675).
Constitutional Tribunal (K 6/21) Concerning the Allegedly ‘Non-Existent’ Judgment of the European Court of Human Rights in the Xero Flor Case
The judgment of 24 November 2021 (K 6/21) is one of the most important judgments of the Constitutional Tribunal during the term of office of President Julia Przyłębska. In an unprecedented way, the Tribunal declared one of the most important provisions of the European Convention on Human Rights to be unconstitutional. According to the CT, Article 6(1) ECHR is inconsistent with the Constitution insofar as it considers the Polish Constitutional Tribunal to be a ‘tribunal’ and allows for a review of the legality of the election of its judges. This is in response to the judgment of the ECtHR in the first Polish case relating to the controversial changes in the Polish judiciary after 2015. The case concerned Xero Flor, a company whose constitutional complaint was being heard by a panel of the CT which included an illegally elected judge. The article analyses judgment K 6/21 in an attempt to answer, inter alia, what legal grounds the CT found for making an assessment of the ECtHR judgment (4907/18, Xero Flor), whether the ECtHR made an unauthorised interpretation and violated the ECHR, whether the CT is authorized to review if the ECtHR exceeded the limits of its jurisdiction and declare its judgment ‘non-existent’ (sententia non existens), and what legal effects the CT judgment produces.
Keywords: rule of law, right of access to justice, concept of a tribunal ‘established by law’, ultra vires review, ‘non-existent’ judgments (sententia non existens)
Bibliografia / References
Bosek L., Żmij G., Uwarunkowania prawne powoływania sędziów w Europie w świetle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 12.03.2019 r., 26374/18, Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii, „Europejski Przegląd Sądowy” 2019/7.
Czaplińska A., Czapliński W., Czy art. 9 Konstytucji RP jest sprzeczny z Konstytucją? [w:] Rządy prawa jako wartość uniwersalna. Księga jubileuszowa Profesora Krzysztofa Wójtowicza, red. A. Kozłowski, Wrocław 2022.
Dlaczego Piotr Schab nie wykona postanowienia o środku tymczasowym Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, 16.12.2022 r., https://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/24067 (dostęp: 28.12.2022 r.).
Drinóczi T., Illiberal Constitutional Courts of Hungary and Poland (Some Features and Danger They Pose), „Państwo i Prawo” 2022/8.
Filipek P., Praworządność w Polsce w świetle orzecznictwa ETPC dotyczącego procesu powoływania sędziów oraz funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego [w:] Problem praworządności w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE, księga I, wstęp, wybór i opracowanie J. Barcz, A. Grzelak, R. Szyndlauer, Warszawa 2022.
Garlicki L., Reczkowicz p. Polsce, czyli o sojuszu europejskich Trybunałów [w:] Rządy prawa jako wartość uniwersalna. Księga jubileuszowa Profesora Krzysztofa Wójtowicza, red. A. Kozłowski, Wrocław 2022.
Garlicki L., Trybunał strasburski a kryzys polskiego sądownictwa. Uwagi na tle wyroku ETPC z 1.12.2020, Astradsson p. Islandii, „Przegląd Sądowy” 2021/4.
Garlicki L., Umiędzynarodowienie Konstytucji, „Państwo i Prawo” 2022/10.
Hermeliński W., Nita-Światłowska B., Orzeczenie sądowe wydane z udziałem sędziego powołanego wadliwie a naruszenie prawa do sądu gwarantowanego przez art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka – glosa do wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 1.12.2020 r., 26374/18, Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii, „Europejski Przegląd Sądowy” 2021/5.
Hofmański P., Wróbel A. [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 1, Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Garlicki, Warszawa 2010.
Kamiński I.C., Konstytucja krajowa (prawo krajowe) jako przeszkoda w wykonywaniu i uwzględnieniu orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – uwagi o wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 6/21, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/8.
Petrov J., The populist challenge to the European Court of Human Rights, „International Journal of Constitutional Law” 2020/2.
Piotrowski R., Konstytucjonalizm „dobrej zmiany”, „Państwo i Prawo” 2022/10.
Spano R., Zasada rządów prawa jako gwiazda przewodnia w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – trybunał strasburski a niezawisłość sądownictwa, „Europejski Przegląd Sądowy” 2021/5.
Szwed M., Analiza wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24 listopada 2021 r. w sprawie K 6/21, https://oko.press/wyrok-tk-w-sprawie-konwencji-praw-czlowieka-jest-bledny-i-nie-wywiera-skutkow-poza-polska (dostęp: 28.12.2022 r.).
Szwed M., Orzekanie przez wadliwie powołanych sędziów jako naruszenie prawa do sądu w świetle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 12.03.2019 r., 26374/18, Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii z 12.03.2019 r., „Europejski Przegląd Sądowy” 2019/7.
Szwed M., Wyrok ETPCz w sprawie Xero Flor w Polsce sp. z o.o. przeciwko Polsce, https://oko.press/ETPC-trybunal-konstytucyjny-w-skladzie-z-dublerami-nie-jest-sadem (dostęp: 16.12.2022 r.).
Wójtowicz K. [w:] Konstytucja RP, t. 1, Komentarz. Art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
Wyrozumska A., Gra na wyroki nieistniejące, https://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/23888 (dostęp: 28.12.2022 r.).
Wyrozumska A., Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006.
Wyrozumska A., Wet za wet, czyli wyroki „Trybunału Konstytucyjnego” w sprawach P 7/20 oraz K 3/21 [w:] Problem praworządności w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE, księga I, wstęp, wybór i opracowanie J. Barcz, A. Grzelak, R. Szyndlauer, Warszawa 2022.
Wyrozumska A., Wyroki Trybunału Konstytucyjnego w sprawach K 3/21 oraz K 6/21 w świetle prawa międzynarodowego, „Europejski Przegląd Sądowy” 2021/12.
Magda Krzyżanowska-Mierzewska
Autorka jest radczynią prawną, emerytowaną prawniczką w Sekretariacie Europejskiej Komisji Praw Człowieka i w Kancelarii Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (1993–2018).
Proceduralna reakcja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na kryzys praworządności w Polsce
Reakcja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na skargi indywidualne przeciwko Polsce będące konsekwencją kryzysu praworządności trwającego od 2015 r. nie została podjęta szybko. Dopiero w 2021 r., kiedy odnotowano znaczny wzrost wpływu skarg z Polski, zapadł pierwszy wyrok stwierdzający naruszenie prawa do rzetelnego procesu w kontekście postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W tym samym roku Trybunał uznał za priorytet skargi dotyczące tzw. reformy sądownictwa, zarzucające naruszenie prawa do rzetelnego procesu przed niezawisłym sądem obsadzonym zgodnie z prawem. Przyspieszył ich rozpoznawanie, stosując grupowe notyfikacje skarg, skracając i upraszczając postępowanie. Sięgnął po bezprecedensowe w świetle dotychczasowej praktyki środki tymczasowe w sprawach dotyczących niezawisłości sądów, dopuścił do udziału w tych sprawach Rzecznika Praw Obywatelskich i innych interwenientów oraz wydał wyrok półpilotażowy, sygnalizując w ten sposób, że udział tzw. neo-KRS w mianowaniu sędziów może zostać w przyszłości uznany za dysfunkcję systemową systemu prawa. Rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach K 6/21 i K 7/21, wydane w nieistniejącej procedurze i będące próbą pozbawienia skuteczności orzeczeń Trybunału w Strasburgu stwarzają dla skuteczności skargi indywidualnej poważne niebezpieczeństwo i są dobitnym przejawem utraty przez Polskę statusu lojalnego uczestnika w systemie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Słowa kluczowe: praworządność, skarga indywidualna, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Europejski Trybunał Praw Człowieka, ochrona praw człowieka
Magda Krzyżanowska-Mierzewska
The author is an attorney at law, a retired lawyer at the Secretariat of the European Commission on Human Rights and at the Registry of the European Court of Human Rights (1993–2018).
Procedural Response of the European Court of Human Rights to the Rule of Law Crisis in Poland
The European Court of Human Rights’ response to individual applications against Poland as a consequence of the rule of law crisis, which has been ongoing since 2015, has not been swift. It was not until 2021, which saw a significant increase in the number of applications concerning Poland, that the first judgment found a violation of the right to a fair trial in the context of proceedings before the Constitutional Tribunal. In the same year, the Court prioritised applications concerning the so-called reform of the judiciary, alleging violations of the right to a fair trial before an independent tribunal with members chosen accordance with the law. The Court began examining them more promptly, through group notification of applications, shortening and simplifying the proceedings. It reached for interim measures, unprecedented in the light of its earlier practice in cases involving judicial independence, it allowed the Ombudsman and other third-party interveners to participate in these cases, and issued a semi-pilot judgment, thus signalling that the involvement of the so-called neo-KRS [KRS is Polish abbreviation of the National Council of the Judiciary] in the appointment of judges could in future be considered a systemic dysfunction of the legal system. The determinations of the Constitutional Tribunal in cases K 6/21 and K 7/21, issued in a non-existent procedure and being attempts to deprive judgments of the Strasbourg Court of their effect, create a serious threat to the effectiveness of the individual application and show clearly that Poland lost the status of a loyal participant in the system of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.
Keywords: rule of law, individual application, Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, European Court of Human Rights, human rights protection
Bibliografia / References
Bunda M., Blokada polskich spraw do Strasburga, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1764046,1,blokada-polskich-skarg-do-strasburga.read (dostęp: 4.01.2023 r.).
Bunda M., Strasburg bierze się za polskie sprawy, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1966676,1,strasburg-bierze-sie-za-polskie-sprawy.read (dostęp: 4.01.2023 r.).
Çali B., Demir-Gürsel E., ‘A Court that matters’ to whom and for what? Academic freedom as a (non-)impact case, https://strasbourgobservers.com/2021/06/11/a-court-that-matters-to-whom-and-for-what-academic-freedom-as-a-non-impact-case/ (dostęp: 4.01.2023 r.).
Drzemczewski A., The Erosion of the Rule of Law and of Judicial Independence in Poland since 2015: the Council of Europe’s Reaction – too Little, too Late? [w:] Περιμένοντας τους Bαρβάρους. Law in a time of Constitutional Crisis. Studies Offered to Mirosław Wyrzykowski, red. J. Urbanik, A. Bodnar, Warszawa 2020.
ETPC, Annual Report 2021, rozdział 5, Procedural innovations, https://www.echr.coe.int/Documents/Annual_report_2021_ENG.pdf (dostęp: 3.01.2023 r.).
ETPC, Grand Chamber to examine case concerning judicial reform in Poland, https://hudoc.echr.coe.int/app/conversion/pdf/?library=ECHR&id=003–6943268–9336044&filename=Relinquishment in favor of the Grand Chamber in the case Grzeda v. Poland.pdf (dostęp: 4.01.2023 r.).
Garlicki L., Umiędzynarodowienie Konstytucji, „Państwo i Prawo” 2022/10.
Kamiński I.C., Konstytucja krajowa (prawo krajowe) jako przeszkoda w wykonaniu i uwzględnieniu orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – uwagi o wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 6/21, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/8.
Komunikat prasowy ETPC z 17.03.2021 r., A Court that matters/Une Cour qui compte. A strategy for more targeted and effective case-processing, https://www.echr.coe.int/Documents/Court_that_matters_ENG.pdf (dostęp: 3.01.2023 r.).
Partyk A., Żaczkiewicz-Zborska K., Rojek-Socha P., Sądy utknęły na testach bezstronności – problemy ze stosowaniem i pouczaniem stron, https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/test-beztronnosci-sedziego-sady-nie-wiedza-jak-stosowac,516473.html (dostęp: 4.01.2023 r.).
Ploszka A., (In)Efficiency of the European Court of Human Rights Priority Policy. The Case of Applications Related to the Polish Rule of Law Crisis [w:] Περιμένοντας τους Bαρβάρους. Law in a time of Constitutional Crisis. Studies Offered to Mirosław Wyrzykowski, red. J. Urbanik, A. Bodnar, Warszawa 2020.
Popelier P., Lambrecht S., Lemmens K. (red.), Criticism of the European Court of Human Rights. Shifting the Convention System: Counter-Dynamics at the National and EU Level, t. 9, Cambridge–Antwerp–Portland 2016.
Rada Europy, Report by the Secretary General under Article 52 of the European Convention on Human Rights on the consequences of decisions K 6/21 and K 7/21 of the Constitutional Court of the
Republic of Poland, SG/Inf(2022)39, Appendix I – Letter of the Secretary General of the Council of Europe to the Minister for Foreign Affairs of the Republic of Poland of 7 December 2021, https://rm.coe.int/report-by-the-secretary-general-under-article-52-of-the-european-convention/1680a8eb59& (dostęp: 4.01.2023 r.).
Rojek-Socha P., Prezydencki test bezstronności do likwidacji – postulują sędziowie, https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/prezydencki-test-bezstronnosci-debata-nra,518333.html (dostęp: 4.03.2023 r.).
Sadurski W., Partnering with Strasbourg: constitutionalisation of the European Court of Human Rights, the accession of Central and East European states to the Council of Europe, and the idea of pilot judgement, „Human Rights Law Review” 2009/3.
Skąpska G., Znieważający konstytucjonalizm i konstytucjonalizm znieważony. Refleksja socjologiczna na temat kryzysu liberalno-demokratycznego konstytucjonalizmu w Europie pokomunistycznej, „Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna” 2018/1.
Wójcik A., Rząd PiS w tajemnicy wybiera kandydatów na sędziego ETPCz. Stawką prawa obywateli, rozmowa z prof. L. Garlickim, 2.12.2020 r., https://oko.press/kandydaci-europejski-trybunal-praw-czlowieka/ (dostęp: 4.01.2023 r.).
prof. dr hab. Leszek Garlicki
Autor jest emerytowanym profesorem Uniwersytetu Warszawskiego; sędzia TK w stanie spoczynku, w latach 2002–2012 sędzia ETPC (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6590-2158).
Fedotova i inni przeciwko Rosji, czyli sformowanie europejskiego standardu nakazującego prawne uznanie związków monoseksualnych
Artykuł analizuje wyrok Wielkiej Izby ETPC z 17.01.2023 r., Fedotova i inni przeciwko Rosji. Trybunał orzekł w nim, że brak prawnej instytucjonalizacji związków monoseksualnych w Rosji stanowi naruszenie pozytywnych obowiązków państwa, wynikających z art. 8 EKPC. Wyrok należy odczytywać jako sformułowanie ogólnoeuropejskiego standardu o charakterze uniwersalnym, wiążącym wszystkie państwa należące do Konwencji, w tym – oczywiście – Polskę. Bezwzględność obowiązku ustanowienia prawnej instytucjonalizacji nie pozbawia państw członkowskich pewnego marginesu oceny w ustaleniu jej formy i zakresu. Forma instytucjonalizacji może przybrać formę małżeństwa (nie nakazuje tego jednak ani art. 8, ani art. 12 EKPC) bądź może wprowadzić szczególną instytucję typu „związku partnerskiego”. W każdym jednak razie zakres instytucjonalizacji musi mieć „adekwatny” charakter, więc obejmować najważniejsze dziedziny wspólnego pożycia.
Ustalenie uniwersalnego obowiązku instytucjonalizacji stanowi nowy element orzecznictwa strasburskiego i wynika z dynamicznej interpretacji Konwencji jako „żyjącego instrumentu”. Jest to technika od dawna ugruntowana w orzecznictwie i nie można się zgodzić z krytyką jej zastosowania zawartą w jednym ze zdań odrębnych.
Słowa kluczowe: Europejska Konwencja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka, związki monoseksualne, orientacja seksualna, standardy europejskie
Pobierz treść artykułu
prof. dr hab. Leszek Garlicki
The author is a professor emeritus of the University of Warsaw, Poland; from 2002 to 2012 he was a judge at the ECHR (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6590-2158).
Fedotova and Others v. Russia, or the Formulation of a European Standard Requiring Legal Recognition of Monosexual Relationships
The article analyses the judgment issued by the Grand Chamber of the ECHR on 17 January 2023 in Fedotova and Others v. Russia. In it, the Court ruled that the lack of legal institutionalization of monosexual relationships in Russia constitutes a violation of the state’s positive obligations under Article 8 ECHR. The judgment should be read as formulation of a pan-European standard of a universal nature, binding on all Convention member states, including – of course – Poland.
The absolute nature of the obligation to provide legal institutionalization does not deprive member states of a certain margin of appreciation in determining its form and scope. Such institutionalization may be in the form of marriage (but neither Article 8 nor Article 12 ECHR requires this) or a special institution of the ‘civil union’ type may be introduced. In any case, however, the scope of institutionalization must be ‘adequate’ in nature, so it must cover the most important areas of cohabitation.
The introduction of a universal duty to institutionalize is a new element in Strasbourg case law, stemming from a dynamic interpretation of the Convention as a ‘living instrument’. This is a long-established technique in case law and the criticism of its application in one of the dissenting opinions cannot be accepted.
Keywords: European Court of Human Rights, European Court of Human Rights, monosexual relationships, sexual orientation, European standards
Bibliografia / References
Brzozowski W., Małżeństwo, życie rodzinne, związki osób tej samej płci – glosa do wyroku ETPCz z 24.06.2010 r. w sprawie Schalk i Kopf v. Austria, „Europejski Przegląd Sądowy” 2011/4.
Fidalgo de Freitas T., Tego D. [w:] Same-Sex Couples before National, Supranational and International Jurisdictions, red. D. Gallo, L. Paladini, P. Pustorino, Berlin 2014.
Gallo D., Paladini L., Pustorino P. (red.), Same-Sex Couples before National, Supranational and International Jurisdictions, Berlin 2014.
Garlicki L., Ochrona praw jednostki w XXI w. (Globalizacja – standardy lokalne – dialog między sądami) [w:] 25 lat transformacji ustrojowej w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, red. E. Gdulewicz, W. Orłowski, S. Patyra, Lublin 2015.
Garlicki L., Trybunał strasburski a status związków monoseksualnych [w:] Księga jubileuszowa Profesora Krzysztofa Skotnickiego (w druku).
Garlicki L., Wartości lokalne a orzecznictwo ponadnarodowe – „kulturowy margines oceny” w orzecznictwie strasburskim?, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008/4.
Garlicki L., Związki monoseksualne a prawa człowieka – kształtowanie się europejskiego standardu?, „Przegląd Konstytucyjny” 2019/2.
Garlicki L., Związki monoseksualne w najnowszym orzecznictwie SN USA i ETPCz o prawach jednostki [w:] Wokół wybranych problemów konstytucyjnych. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Bałabana, red. J. Ciapała, P. Milaj, Warszawa 2017.
Garlicki L. [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 2, Komentarz do artykułów 19–59, red. L. Garlicki, Warszawa 2011.
Greer S., Wildhaber L., Revisiting the Debate about „constitutionalising” the European Court of Human Roghts, „Human Rights Law Review” 2012/4.
Katz A., International Law – European Court of Human Rights Holds That Russia Must Give Legal Recognition to Same-Sex Couples, „Harvard Law Review” 2022/5.
Mizerski R., Instytucjonalizacja związku osób tej samej płci jako realizacja zobowiązania pozytywnego państwa z art. 8 EKPC – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 13.07.2021 r., sprawy połączone 40792/10, 30538/14, 43439/14, Fedotova i in. przeciwko Rosji, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/12.
Ragone S., Volpe V., An Emerging Right to a ‘Gay’ Family Life. The Case Oliari v. Italy in a Comparative Perspective, „German Law Journal” 2016/3.
Roberts A., Stephan P.B., Verdier P.-H., Versteeg M. [w:] Comparative International Law, red. A. Roberts, P.B. Stephan, P.-H. Verdier, M. Versteeg, Oxford 2018.
Roznai Y., Unconstitutional Constitutional Amendment. The Limits of Amendment Power, Oxford 2018.
Saxon S., The Fundamental Right to Family: How the Inter-American Court of Human Rights Shaped Ecuador’s Constitutional Right to Same-Sex Marriage, „Przegląd Konstytucyjny” 2020/1.
Siems M., Comparative Law, Cambridge University Press 2018.
Spano R., The rule of law as the lodestar of the European Convention on Human Rights: The Strasbourg Court and the independence of the judiciary, „European Law Journal” 2021/1–3.
Staiano F., (In)Comparable Situations: Same-Sex-couples’ Right to Marriage in European Case Law, www.sipotra.it/wp-content/uploads/2017/04/InComparable-Situations-Same-Sex-Couples%E2%80%99-Right-to-Marriage-in-European-Case-Law.pdf (dostęp: 7.02.2023 r.).
Wiśniewski A., Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Gdańsk 2008.
Wróbel A. [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 1, Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Garlicki, Warszawa 2010.
Wyrozumska A., Gra na wyroki nieistniejące, monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/23888 (dostęp: 6.02.2023 r.).
Mateusz Wąsik
Autor jest adwokatem i doradcą podatkowym, absolwentem studiów doktoranckich INP PAN (ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8207-0990).
Wyrok Wielkiej Izby w sprawie Fedotova i inni przeciwko Rosji a podwyższony standard ochrony dla związków osób tej samej płci
W dniu 17.01.2023 r. Wielka Izba Europejskiego Trybunału Praw Człowieka orzekła stosunkiem głosów 14 do 3, że Federacja Rosyjska była zobowiązana do stworzenia ram prawnych dla związków tworzonych przez osoby tej samej płci. Wyrok w sprawach połączonych 40792/10, 30538/14 i 43439/14, Fedotova i inni przeciwko Rosji, jest przełomowy, gdyż Trybunał po raz pierwszy zinterpretował art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności jako nakładający na państwa strony Konwencji bezwzględny obowiązek instytucjonalizacji związków osób tej samej płci. Wywodząc taki obowiązek, sędziowie strasburscy nie dopatrzyli się konieczności istnienia dodatkowych przesłanek jak przykładowo specyficzny kontekst lokalny, stosunek społeczeństwa do związków osób tej samej płci lub stanowisko sądów krajowych. Tym samym wyrok stanowi kamień milowy w kontekście podwyższonego standardu ochrony dla związków osób tej samej płci i niejako domyka zapoczątkowaną prawie 20 lat temu ewolucję w podejściu ETPC do analizowanego zagadnienia. W artykule skupiono się na kluczowych wyrokach Trybunału, które stopniowo budując podwyższony standard ochrony w kontekście art. 8 Konwencji i związków jednopłciowych, pozwoliły na wydanie orzeczenia w sprawie rosyjskiej. Autor, porównując poprzednie sprawy z aktualną, dokonuje analizy wyroku i jego oczekiwanego wpływu na legislację w państwach stronach Konwencji, które nie przewidują żadnej formy prawnej dla par jednopłciowych.
Słowa kluczowe: ETPC, LGBT, związek jednopłciowy, związek partnerski, prawa człowieka
Mateusz Wąsik
The author is an advocate and a tax adviser, a graduate of the doctoral programme of the Institute of Law Studies, Polish Academy of Sciences, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8207-0990).
Judgment of the Grand Chamber in Fedotova and Others v. Russia and the Improved Standard of Protection for Same-Sex Unions
On 17 January 2023, the Grand Chamber of the European Court of Human Rights ruled by a majority of 14 to 3 votes that the Russian Federation was obliged to create a legal framework for same-sex unions. The judgment in joined cases 40792/10, 30538/14 and 43439/14, Fedotova and Others v. Russia, is a ground-breaking one: the Court for the first time ever interpreted Article 8 of the ECHR to impose an absolute obligation on States Parties to the Convention to institutionalize same-sex unions. In deriving such an obligation, the Strasbourg judges did not see the need for any additional conditions to be met, for example, the specific local context, the society’s attitude towards same-sex unions, or the stance taken by national courts. The judgment thus marks a milestone in the context of improving the standard of protection for same-sex unions and, in a way, completes the evolution in the ECtHR’s approach to the issue under consideration that began almost 20 years ago. The article focuses on the key judgments of the Court, which gradually built up a higher standard of protection in the context of Article 8 of the Convention and same-sex unions, thus enabling a judgment to be issued in the Russian case. The author, comparing the previous cases with the current one, analyses the judgment and its expected impact on legislation in those States Parties to the Convention that do not provide any legal form for same-sex couples.
Keywords: ECtHR, LGBT, same-sex union, civil union, human rights
Bibliografia / References
Brzozowski W., Małżeństwo, życie rodzinne, związki osób tej samej płci. Glosa do wyroku ETPC z dnia 24 czerwca 2010 r., 30141/04, „Europejski Przegląd Sądowy” 2011/4.
Górski M., „Wykuwanie stali”, czyli o kształtowaniu standardu wykładni EKPC na przykładzie kwestii formalizacji związku jednopłciowego, „Państwo i Prawo” 2022/12.
Lewis T., What not to Wear: Religious rights, the European Court and the Margin of Appreciation, „International and Comparative Law Quaterly” 2007/2.
Łącki P., Uzasadnienie dynamicznej wykładni Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności – pytania krytyczne, „Przegląd Sejmowy” 2017/2.
Mizerski R., Instytucjonalizacja związku osób tej samej płci jako realizacja zobowiązania pozytywnego państwa z art. 8 EKPC – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 13.07.2021 r., sprawy połączone 40792/10, 30538/14, 43439/14, Fedotova i in. przeciwko Rosji, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/12.
Paprocka A., Pozytywny obowiązek uregulowania statusu prawnego związków osób tej samej płci. Glosa do wyroku ETPC z dnia 21 lipca 2015 r., 18766/11, 36030/11, „Europejski Przegląd Sądowy” 2016/4.
Ragone S., Volpe V., An Emerging Right to a “Gay” Family Life? The Case Oliari v. Italy in a Comparative Perspective, „German Law Journal” 2016/3.
Trispiotis I., Discrimination and Civil Partnerships: Taking ’Legal’ out of Legal Recognition, „Human Rights Law Review” 2014/2.
Willems G., Same-sex marriage as a human right: How the Strasbourg Court could draw inspiration from the US Supreme Court and the Inter-American Court of Human Rights to affirm marriage equality, https://opo.iisj.net/index.php/osls/article/view/1530 (dostęp: 1.02.2023 r.).
Zago G., A Victory for Italian Same-Sex Couples, A Victory for European Homosexuals? A Commentary on Oliari v Italy, https://ssrn.com/abstract=2689060 (dostęp: 1.02.2023 r.).
dr hab. Jan Kulesza
Autor jest profesorem w Katedrze Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0574-9120).
dr Marcin Mrowicki
Autor jest adiunktem w Centrum Europejskim Uniwersytetu Warszawskiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2072-3850).
Udział w autorstwie tekstu:
Jan Kulesza – 50%
Marcin Mrowicki – 50%
Obraza uczuć religijnych a wolność wypowiedzi – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 15.09.2022 r., 8257/13, Rabczewska przeciwko Polsce
Europejski Trybunał Praw Człowieka w glosowanym wyroku stwierdził naruszenie art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w związku ze skazaniem na karę grzywny piosenkarki Doroty Rabczewskiej za obrazę uczuć religijnych (art. 196 k.k.) poprzez określenie autorów Biblii jako „naprutych winem i palących jakieś zioła […], którzy spisali wszystkie te niesamowite historie”. Choć samo rozstrzygnięcie zasługuje w pełni na aprobatę co do meritum, rozczarowuje jednak w zakresie sposobu jego uzasadnienia. Po pierwsze, kolizje praw i wolności jednostek takie jak w glosowanym wyroku powinny być rozstrzygane przede wszystkim poprzez odwołanie do pierwotnego sensu tzw. formuły Handyside. Po drugie, należy porzucić badanie możliwości zaburzenia publicznego porządku czy moralności przez ocenianą wypowiedź. Po trzecie, należy zerwać z pozornym szerszym marginesem swobody oceny przez władze krajowe. Po czwarte, należy stosować zobiektywizowany wzorzec znamion mowy nienawiści jako niechronionej konwencyjnie i stanowiącej nieprzekraczalną granicę wolności wypowiedzi.
Słowa kluczowe: wolność słowa, obraza uczuć religijnych, mowa nienawiści, znieważenie, przestępstwo
dr hab. Jan Kulesza
The author is a professor at the Department of Criminal Law, Faculty of Law and Administration, University of Lodz, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0574-9120).
dr Marcin Mrowicki
The author is an assistant professor at the Centre for Europe, University of Warsaw, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2072-3850).
Authors’ contributions:
Jan Kulesza – 50%
Marcin Mrowicki – 50%
Blasphemy and Freedom of Expression. Commentary on Judgment of the European Court of Human Rights of 15 September 2022, 8257/13, Rabczewska v. Poland
The European Court of Human Rights found a violation of Article 10 ECHR when examining the sentencing of a Polish artist, Dorota Rabczewska, who had been fined for blasphemy, an offence referred to in Polish criminal law as ‘insulting the religious feelings of others’ (Article 196 of the Polish Criminal Code). According to national authorities, she had committed the offence when describing the Bible authors as ‘wasted from drinking wine and smoking some weed […] who wrote all those incredible stories’. Although the decision itself fully deserves approval on the merits, its justification is disappointing. Conflicts of rights and freedoms of individuals, such as in the commented judgment, should be resolved primarily by referring to the original meaning of the so-called Handyside formula. Secondly, the possibility of disturbing public order or morality by the statement which is being assessed should no longer be examined. Thirdly, the court should depart from the apparently broader margin of appreciation exercised by the national authorities. Lastly, an objectivized set of features of hate speech as not protected by the constitution and constituting an impassable boundary of freedom of expression should be applied.
Keywords: freedom of speech, blasphemy, hate speech, insult, crime, offense
Bibliografia / References
Abdou N., A Brief Account of Offending Public Morals and Religious Sensibilities before the European Court of Human Rights, „International Journal of Doctrine, Judiciary, and Legislation” 2022/1.
Garlicki L., Wartości lokalne a orzecznictwo ponadnarodowe – „kulturowy margines oceny” w orzecznictwie strasburskim?, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008/4.
Kamiński I.C., Wyrok zwycięski, ale słaby, „Rzeczpospolita” z 4.10.2022 r., https://www.rp.pl/rzecz-o-prawie/art37163131-ireneusz-cezary-kaminski-wyrok-zwycieski-ale-slaby (dostęp: 12.01.2023 r.).
Kappes A., Skrzydło J., Sprawa Dody nie powinna trafić do Strasburga, „Rzeczpospolita” z 29.09.2022 r., https://www.rp.pl/opinie-prawne/art37139861-kappes-skrzydlo-sprawa-dody-nie-powinna-trafic-do-strasburga (dostęp: 12.01.2023 r.).
Kulesza J., Karalność homofobicznej i transfobicznej mowy nienawiści w polskim prawie karnym, „Przegląd Konstytucyjny” (złożony do druku).
Kulesza J., Kryminalizacja obrazy uczuć religijnych. Glosa do wyroku TK z 6.10.2015 r., SK 54/13, „Państwo i Prawo” 2016/9.
Kulesza J., Mrowicki M., Od dawnego bohatera narodowego do „Dziadka Mroza”: granice wolności wypowiedzi – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 6.04.2021 r., 10783/14, Handzhiyski przeciwko Bułgarii, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/6.
Virgili T., Rabczewska v. Poland and Blasphemy before the ECtHR: a Neverending Story of Inconsistency, https://strasbourgobservers.com/2022/10/21/rabczewska-v-poland-and-blasphemy-before-the-ecthr-a-neverending-story-of-inconsistency/ (dostęp: 5.01.2023 r.).
Jakub Bouhnouni
Autor jest absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu SWPS i programu Seminariów Doktorskich Uniwersytetu SWPS (ORCID: https://orcid.org/0000-0003-4663-1281).
Uzasadniona podstawa prawdziwości twierdzeń a objęcie ochroną sygnalisty – uwagi na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 16.02.2021 r., 23922/19, Gawlik przeciwko Liechtenstein
Od 17.12.2021 r. obowiązuje dyrektywa 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Pomimo upływu terminu na jej implementację, wiele państw członkowskich (w tym Polska) nadal nie uchwaliło odpowiedniej ustawy implementującej jej postanowienia. Równolegle, w gronie ekspertów zajmujących się tematem sygnalistów oraz zagadnieniami z zakresu compliance, toczy się żywa dyskusja dotycząca potencjalnych zagrożeń oraz wyzwań czekających na przedsiębiorców i organy administracji publicznej. Jednym z głównych problemów jest praktyka w postępowaniu w przypadkach prób nadużyć lub warunków, które musi spełnić osoba zgłaszająca, aby została objęta ochroną zapewnioną w dyrektywie 2019/1937. Jest to m.in. związane z panującym sporem w doktrynie, w którym miejscu postawić linię demarkacyjną związaną z granicami wolności słowa a ochroną innych interesów (w tym praw przedsiębiorców). Z pomocą w interpretacji może przyjść wyjaśnienie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w wyroku z 16.02.2021 r., 23922/19, Gawlik przeciwko Liechtenstein.
Słowa kluczowe: whistleblowing, sygnaliści, wolność słowa, compliance, dyrektywa 2019/1937, Europejski Trybunał Praw Człowieka
Jakub Bouhnouni
The author is a graduate of the Faculty of Law, SWPS University and the Interdisciplinary Doctoral Program at SWPS University, Warsaw, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0003-4663-1281).
Reasonable Grounds to Believe in the Accuracy of Claims in the Context of Whistleblower Protection. Remarks Against the Background of Judgment of the European Court of Human Rights of 16 February 2021, 23922/19, Gawlik v. Liechtenstein
From 17 December 2021, Directive 2019/1937 on the protection of whistleblowers has been in force. Even though the deadline for its implementation has passed, many Member States (including Poland) have still not enacted an appropriate law implementing its provisions. Simultaneously, there is a lively discussion among experts working on the topic of whistleblowers and compliance issues, regarding the potential risks and challenges awaiting businesses and public administration authorities. One of the main problems is the practice of dealing with cases of attempted abuse or the conditions that must be met by the reporting person in order to be covered by the protection accorded by Directive 2019/1937. This is, among other things, related to the ongoing dispute in legal scholarship as to where to draw the demarcation line related to the limits of freedom of expression and the protection of other interests (including the rights of entrepreneurs). What may help in interpreting this issue is the explanation included by the European Court of Human Rights in the judgment of 16 February 2021, 23922/19, Gawlik v. Liechtenstein.
Keywords: whistleblowing, whistleblowers, freedom of expression, compliance, Directive 2019/1937, European Court of Human Rights
Bibliografia / References
Abazi V., The European Union Whistleblower Directive: A ‘Game Changer’ for Whistleblowing Protection?, „Industrial Law Journal” 2020/4.
Abazi V., Kusari F., Comparing the Proposed EU Directive on Protection of Whistleblowers with the Principles of the European Court of Human Rights, 22.10.2018 r., https://strasbourgobservers.com/2018/10/22/comparing-the-proposed-eu-directive-on-protection-of-whistleblowers-with-the-principles-of-the-european-court-of-human-rights/ (dostęp: z 4.02.2023 r.).
Bodnar A., Wykonywanie orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Polsce. Wymiar instytucjonalny, Warszawa 2018.
Capik A., Łazowski A., [w:] Konstytucja RP, t. 2, Komentarz. Art. 87–243, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
Hart H.L.A., Pojęcie prawa, Warszawa 1998.
Kluczewska A., Czarnecki P., Pozaprocesowa ochrona uczestników postępowania karnego [w:] Ochrona sygnalistów. Regulacje dotyczące osób zgłaszających nieprawidłowości, red. B. Baran, M. Ożóg, Warszawa 2021.
Kobroń-Gąsiorowska Ł., Modele ochrony whistleblowera (sygnalisty), Warszawa 2022.
Koczur W., Tajemnica pracodawcy (zakładowa), „Monitor Prawniczy” 2015/7.
Kondak I. [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 2, Komentarz do artykułów 19–59, red. L. Garlicki, Warszawa 2011.
Łętowska E., Między Scyllą a Charybdą – sędzia polski między Strasburgiem i Luksemburgiem, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005/1.
Milczarek E., Warunki skuteczności ochrony sygnalistów – uwagi na tle dyrektywy 2019/1937, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2022/2.
Ploszka A., Ochrona demaskatorów (whistleblowers) w orzecznictwie ETPCz, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014/4.
Szewczyk H., Prawne pojęcie whistleblowingu w przedsiębiorstwie w świetle projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2021/6.
Szewczyk H., Whistleblowing. Zgłaszanie nieprawidłowości w stosunkach zatrudnienia, Warszawa 2020.
Vitorino Clarindo dos Santos J., Nemer T., Comments on Directive (EU) 2019/1937 of the European Parliament and of the Council of 23 October 2019 on the Protection of Persons Who Report Breaches of Union Law, „Wroclaw Review of Law, Administration & Economics” 2021/2.
Yurttagül H., Whistleblower Protection by the Council of Europe, the European Court of Human Rights and the European Union. An Emerging Consensus, Springer 2021.
dr hab. Agnieszka Grzelak, prof. ALK
Autorka jest profesorką w Kolegium Prawa Akademii Leona Koźmińskiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5867-8135).
Wykładnia krajowego prawa karnego w świetle prawa unijnego – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 16.06.2005 r., C-105/03, Postępowanie karne przeciwko Marii Pupino
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Marii Pupino jest kluczowy nie tylko dla oceny skutków prawnych aktów dawnego III filara Unii Europejskiej (w stanie prawnym sprzed Traktatu z Lizbony), gdyż bez nadmiernej przesady można powiedzieć, że wywarł wpływ na to, jak obecnie wygląda system prawny UE w obszarze współpracy sądowej w sprawach karnych. W wyroku tym Trybunał przedstawił zasady wykładni prawa krajowego w świetle prawa UE, podkreślając, że sąd krajowy musi interpretować prawo wewnętrzne państwa członkowskiego w możliwie szerokim zakresie zgodnie z decyzją ramową. Wykazał również, że skutki decyzji ramowych na gruncie Traktatu o Unii Europejskiej były niemal takie same jak skutki dyrektyw, ale przede wszystkim podkreślił, że obowiązki państw członkowskich wynikające z zasady lojalnej współpracy rozciągały się na wszystkie obszary współpracy w ramach UE. Dodatkowo, odpowiadając na pytanie sądu krajowego, Trybunał podkreślił, że ramy postępowania karnego wyznaczone są m.in. przez prawa podstawowe, które stanowią zasady ogólne prawa unijnego. Należy do nich m.in. prawo do rzetelnego procesu sądowego wynikające z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Słowa kluczowe: przesłuchiwanie małoletnich świadków, skutki decyzji ramowej, ochrona ofiar przestępstw przed wtórną wiktymizacją, pierwszeństwo prawa UE, jurysdykcja TS
dr hab. Agnieszka Grzelak, professor of the Kozminski University
The author is an associate professor at the College of Law, Kozminski University in Warsaw, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5867-8135).
Interpretation of National Criminal Law in the Light of EU Law. An Introduction and the Judgment of the Court of Justice of 16 June 2005, in Case C-105/03 Criminal proceedings against Maria Pupino
The judgment of the Court of Justice in the Maria Pupino case is crucial not only for assessing the legal effects of acts from the former third pillar of the European Union (in the legal order before the Lisbon Treaty), but it can be said without undue exaggeration that it has had an impact on how the EU legal system in the area of judicial cooperation in criminal matters looks today. In the judgment, the Court not only outlined the principles of interpreting national law in the light of EU law, emphasizing that a national court must interpret the national law of a Member State as much as possible in accordance with the Framework Decision. The Court also demonstrated that the effects of framework decisions under the TEU were almost the same as those of directives, but above all, it stressed that the obligations of Member States under the principle of loyal cooperation extended to all areas of cooperation within the EU. In addition, answering the national court’s question, the Court also stressed that the framework of criminal proceedings is determined, among other things, by fundamental rights, which constitute general principles of EU law. These include the right to a fair trial under Article 6 of the ECHR.
Keywords: interviewing minor witnesses, effects of a framework decision, protection of crime victims from secondary victimization, primacy of EU law, jurisdiction of the Court of Justice
Bibliografia / References
Barcz J., Europejski nakaz aresztowania – konsekwencje braku transpozycji lub wadliwej transpozycji decyzji ramowej w państwie członkowskim UE, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005/1.
Biernat S., Wykładnia prawa krajowego zgodnie z prawem Wspólnot Europejskich [w:] Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach prawnych, red. C. Mik, Warszawa 1998.
Czapliński W., Znaczenie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w procesie rozwoju prawa europejskiego, Warszawa 2021.
Falkiewicz A., Zasada pierwszeństwa we współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych – uwagi do wyroku w sprawie Melloni, „Europejski Przegląd Sądowy” 2013/10.
Grzelak A., Europejski nakaz aresztowania – orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z punktu widzenia prawa Unii Europejskiej, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005/2.
Grzelak A., Kompetencje ETS w III filarze UE, „Europejski Przegląd Sądowy” 2007/6.
Grzelak A., Postanowienia przejściowe (protokół Nr 36) [w:] System Prawa Unii Europejskiej, t. 1, Podstawy i źródła prawa Unii Europejskiej, red. S. Biernat, Warszawa 2020.
Grzelak A., Reforma Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości [w:] Traktat z Lizbony. Główne reformy ustrojowe Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008.
Grzelak A., Trzeci filar Unii Europejskiej. Instrumenty prawne, Warszawa 2008.
Kowalik-Bańczyk K., Prowspólnotowa wykładnia prawa polskiego, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005/3.
Kowalik-Bańczyk K., Should We Polish It Up? The Polish Constitutional Tribunal and the Idea of Supremacy of EU Law, „German Law Journal” 2005/10.
Lenaerts K., Corthaut T., Of Birds and Hedges: The Role of Primacy In Invoking Norms of EU Law, „European Law Review” 2006/3.
Mik C., Czapliński W., Traktat o Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2005.
Szwarc M., Decyzje ramowe jako instrument harmonizacji prawa karnego w UE, „Państwo i Prawo” 2005/7.
Taborowski M., Znaczenie art. 53 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej dla poziomu ochrony praw podstawowych w krajowym prawie konstytucyjnym, „Państwo i Prawo” 2016/1.
Zamów prenumeratę: https://www.profinfo.pl/czasopisma
