Gwarancje prawa do obrony oraz dostępu do obrońcy na wstępnym etapie postępowania karnego – kilka uwag w świetle doktryny Salduz, doktryny Miranda oraz dyrektywy w sprawie dostępu do adwokata
prof. zw. dr hab. Piotr Kardas
Autor jest kierownikiem Zakładu Prawa Karnego Porównawczego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, adwokatem, wiceprezesem Naczelnej Rady Adwokackiej.
Gwarancje prawa do obrony oraz dostępu do obrońcy na wstępnym etapie postępowania karnego – kilka uwag w świetle doktryny Salduz, doktryny Miranda oraz dyrektywy w sprawie dostępu do adwokata
Opracowanie poświęcone jest analizie praktycznych aspektów dostępu do obrońcy na wstępnym etapie postępowania karnego w polskim systemie prawa procesowego. Przedstawiono zarys najważniejszych elementów konstrukcyjnych doktryny Miranda oraz doktryny Salduz, a także standard określony w dyrektywie 2013/48/UE. Wynikający z tych koncepcji standard gwarancyjny został skonfrontowany z obowiązującymi regulacjami polskiego Kodeksu postępowania karnego oraz praktyką stosowania prawa. W odniesieniu do prawa dostępu do adwokata na wczesnym etapie procesu wskazano na potrzebę zmiany regulacji procesowych gwarantujących dostęp do obrońcy oraz poufność kontaktu z adwokatem, zapewniających realizację określonych w dyrektywie standardów gwarancyjnych. Z uwagi na wynikające z dyrektywy standardy w opracowaniu wskazano, że ich realizacja, stanowiąca obowiązek organów stosujących prawo w procesie karnym, wymaga uwzględniania w procesie wykładni obowiązujących przepisów Kodeksu postępowania karnego regulacji zawartych w dyrektywie, a także standardów wynikających z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Powinność ta ma szczególne znaczenie w zakresie zagwarantowania dostępu do adwokata podczas pierwszego przesłuchania przez policję.
Słowa kluczowe: prawo do obrony, dostęp do obrońcy, poufność kontaktu, udział obrońcy w czynnościach procesowych, swoboda wypowiedzi przesłuchiwanego
Guarantees of the Right to Defence and Access to a Defence Lawyer at the Initial Stage of the Criminal Procedure: A Few Remarks in the Light of the Salduz Doctrine, the Miranda Doctrine and the Directive on the Access to a Lawyer
The paper is devoted to an analysis of the practical aspects of the right to a defence lawyer at the initial stage of criminal proceedings in the Polish system of procedural law. The most important building blocks of the Miranda doctrine and the Salduz doctrine, as well as the standard laid down in Directive 2013/48/EU are presented. The guarantee standard resulting from these conceptions is confronted with the applicable provisions of the Polish Code of Criminal Procedure and the practice of applying the law. With reference to the right of access to a lawyer at an early stage of the proceedings, the author identifies the need to amend the procedural regulations guaranteeing access to the defence lawyer and confidentiality of communications with the lawyer, in order to ensure implementation of the guarantee standards set forth in the Directive. Due to the standards resulting form the Directive, the paper identifies that their implementation, which is a duty of the bodies applying the law in the criminal procedure, requires taking into account, in the process of interpreting the applicable provisions of the Code of Criminal Procedure, the norms contained in the Directive, as well as the standards developed in the case law of the European Court of Human Rights. This duty has special importance in the area of guaranteeing access to a lawyer during the first police interrogation.
Keywords: right to defence, access to a defence lawyer, confidentiality of communications, defence lawyer’s participation in procedural acts, freedom of speech of the interrogated person
Bibliografia:
Czerniak D., W. Jasiński, Pouczenia osoby podejrzanej oraz podejrzanego o uprawnieniach i obowiązkach procesowych po nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, „Przegląd Prawa i Administracji” 2015/100, cz. 2.
Garlicki L., Niektóre zagadnienia orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 2009 r., „Palestra” 2010/9–10.
Gutowski M., Kardas P., Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017.
Levine J.P., Musheno M.C., Palumbo D.J., Criminal Justice in America: Law in Action, New York–Chichester–Brisbane–Toronto–Singapore 1986.
Sakowicz A., Glosa do wyroku SN z 9.02.2004 r., V KK 194/03, „Przegląd Sądowy” 2005/9.
Schauer F., The Miranda Warning, „Washington Law Review” 2013/1, s. 155 i n.; R.C. Philips, The Fifth Amendment and Miranda, 2016, https://www.legalupdate.com/uploads/5/0/6/0/5060041/miranda_update_may_2016.pdf (dostęp: 19.11.2018 r.).
Sobolewski Z., Samooskarżenie w świetle prawa karnego, Warszawa 1982.
Szewczyk M., Glosa do wyroku SN z 9.02.2004 r., V KK 194/03, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2004/12, poz. 160.
Ujazdowski K.W., Dyrektywa o dostępie do pomocy adwokackiej i prawie do poinformowania osoby trzeciej o zatrzymaniu – w świetle art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Forum Prawnicze” 2015/4.
Wąsek-Wiaderek M., Model zakazów dowodowych z perspektywy Konwencji i orzecznictwa ETPCz [w:] Nowe spojrzenie na model zakazów dowodowych w procesie karnym, red. J. Skorupka, A. Drozd, Warszawa 2015.
prof. dr hab. Marek Zubik
Autor jest kierownikiem Katedry Prawa Konstytucyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.
Konstytucyjne aspekty prawa wyboru obrony i obrońcy w sprawach karnych w perspektywie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego
Tekst prezentuje i systematyzuje podstawowe ustalenia Trybunału Konstytucyjnego dokonane na gruncie art. 42 ust. 2 Konstytucji RP. Autor przedstawia treść prawa do wyboru sposobu prowadzenia obrony oraz obrońcy w kontekście cech charakterystycznych ustawy zasadniczej. Wskazuje na specyfikę działania Trybunału. Szerzej wskazuje na zjawisko „rozchodzenia się” współcześnie poglądów na znaczenie oraz treść prawa do obrony w międzynarodowych organach ochrony praw człowieka. Przy tej okazji analizuje poglądy na temat realizacji prawa do osobistego prowadzenia obrony przez adwokata oraz odmienne rozstrzygnięcia w tej kwestii Komitetu Praw Człowieka, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Trybunału Konstytucyjnego. Wskazuje także na zagrożenia dla realizacji praw człowieka związane ze zbytnim formalizmem procesowym.
Słowa kluczowe: prawo do rzetelnego procesu, prawo do obrony, przymus adwokacki, formalizm procesowy, paternalizm państwa
Constitutional aspects of the right to choose the defence and the defence lawyer in criminal matters from the point of view of case law of the Constitutional Tribunal
The text presents and systematises the basic findings made by the Constitutional Tribunal on the basis of Article 42(2) of the Polish Constitution. The author presents the substance of the right to choose the manner of defence and the defence lawyer in the context of the characteristic features of the fundamental law. He describes the particular mode of operation of the Tribunal. He more broadly describes the contemporary phenomenon of ‘propagation’ of views on the meaning and substance of the right to defence in international human rights protection bodies. Using this opportunity, he also analyses the views about exercising the lawyer’s right to conduct the defence personally and the different solutions in this matter of the Human Rights Committee, the European Court of Human Rights, and the Constitutional Tribunal. He also points out the threats for human rights, which result from excessive procedural formalism.
Keywords: right to a fair trial, right to defence, mandatory representation by a lawyer, procedural formalism, paternalism of the state
Bibliografia:
Fingas M., Postępowanie karne – uprawnienie do sporządzenia kasacji we własnej sprawie przez adwokata. Glosa do wyroku TK z 21.06.2016 r., SK 2/15, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2017/10.
dr hab. Małgorzata Wąsek-Wiaderek, prof. KUL
Autorka jest kierownikiem Katedry Postępowania Karnego na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Dostęp do adwokata na wczesnym etapie postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej
Artykuł zawiera analizę przepisów dyrektywy 2013/48/UE w zakresie dostępu podejrzanego do adwokata na wczesnym etapie postępowania przygotowawczego. W szczególności rozważono prawo podejrzanego do dostępu do adwokata w związku z czynnością przesłuchania, innymi czynnościami dowodowymi oraz zatrzymaniem, dopuszczalne czasowe odstępstwa od zagwarantowania tego prawa oraz konsekwencje jego naruszenia. Wskazano też na relację zachodzącą między unijnym i strasburskim standardem dostępu do adwokata. W konkluzji krytycznie oceniono brak precyzyjnego i bezwarunkowego uregulowania środka prawnego, który przysługiwałby podejrzanemu w razie naruszenia jego praw gwarantowanych w dyrektywie.
Słowa kluczowe: dostęp do adwokata, dyrektywa unijna, postępowanie przygotowawcze, prawo do obrony, europejska Konwencja Praw Człowieka
Access to a lawyer at an early stage of criminal procedure in EU law
This article contains an analysis of the provisions of Directive 2013/48/EU concerning the suspect’s right of access to a lawyer at an early stage of preparatory proceedings. In particular, the considerations concern the suspect’s right of access to a lawyer in connection with the act of interrogation, other evidence-gathering acts, and remaining in custody, the permitted temporary departures from guaranteeing this right, and the consequences of its violation. It also identifies the relationship between the EU standard of access to a lawyer and the Strasbourg standard. In conclusion, a critical assessment is expressed of the lack of a clear and unconditional regulation of the remedy that would be available to the suspect in case of violation of his/her rights guaranteed by the Directive.
Keywords: access to a lawyer, EU directive, preparatory proceedings, right to defence, European Convention on Human Rights
Bibliografia:
Baj A., Czy osoba podejrzana jest stroną postępowania przygotowawczego?, „Prokuratura i Prawo” 2016/10.
Klamczyńska A., Ostropolski T., Prawo do adwokata w dyrektywie 2013/48/UE – tło europejskie i implikacje dla polskiego ustawodawcy, „Białostockie Studia Prawnicze” 2014/15.
Koncewicz T.T., Podolska A., Dostęp do adwokata w postępowaniu karnym. O standardach i kontekście europejskim, „Palestra” 2017/9.
Mols V., Bringing directives on procedural rights of the EU to police stations. Practical training for criminal defence lawyers, „New Journal of European Criminal Law” 2017/3.
Soo A., Divergence of European Union and Strasbourg Standards on Defence Rights in Criminal Proceedings? Ibrahim and the others v. the UK (13th of September 2016), „European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice” 2017/4.
Soo A., How are the member states progressing on transposition of Directive 2013/48/EU on the right of access to a lawyer?, „New Journal of European Criminal Law” 2017/1.
Steinborn S., Wąsek-Wiaderek M., Moment uzyskania statusu biernej strony postępowania karnego z perspektywy konstytucyjnej i międzynarodowej [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga Jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska, Warszawa 2015.
Ujazdowski K.W., Dyrektywa o dostępie do pomocy adwokackiej i prawie do poinformowania osoby trzeciej o zatrzymaniu – w świetle art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Forum Prawnicze” 2015/4.
Wahl T., Die EU-Richtlinien zur Stärkung der Strafverfahrensrechte im Spiegel der EMRK, „ERA Forum” 2017/3.
Wąsek-Wiaderek M. [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 6, Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, red. C. Kulesza, Warszawa 2016.
Wąsek-Wiaderek M., O dopuszczalności dowodowego wykorzystania wyjaśnień podejrzanego złożonych pod nieobecność obrońcy [w:] Problemy wymiaru sprawiedliwości karnej. Księga Jubileuszowa Profesora Jana Skupińskiego, red. A. Błachnio-Parzych, J. Jakubowska-Hara, J. Kosonoga, H. Kuczyńska, Warszawa 2013.
Wąsek-Wiaderek M., Prawo oskarżonego do posiadania obrońcy w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Studia i Analizy Sądu Najwyższego” 2012/6.
dr Wojciech Jasiński
Autor jest adiunktem w Katedrze Postępowania Karnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Publikacja powstała w ramach projektu badawczego o nr 2017/27/B/HS5/00854 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki.
Dostęp osoby oskarżonej o popełnienie czynu zagrożonego karą do adwokata na wstępnym etapie ścigania karnego – standard strasburski
W artykule zrekonstruowano i poddano krytycznej analizie wykreowany w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka standard dostępu osoby oskarżonej o popełnienie czynu zagrożonego karą do adwokata na wstępnym etapie ścigania karnego. Uwaga autora została skupiona na trzech zasadniczych dla powyższej problematyki kwestiach, a mianowicie granicach temporalnych prawa dostępu do adwokata, możliwości limitowania tego uprawnienia oraz konsekwencji wykorzystania w procesie karnym dowodów uzyskanych pod nieobecność adwokata. Należy odnotować, że orzecznictwo ETPC w odniesieniu do powyższych kwestii istotnie ewoluowało. Pierwszym momentem przełomowym było wydanie przez Wielką Izbę ETPC wyroku w sprawie Salduz przeciwko Turcji, natomiast drugim rozstrzygnięcie – również przez Wielką Izbę ETPC – sprawy Ibrahim i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. O ile pierwszy ze wskazanych wyroków otwierał możliwość ukształtowania w orzecznictwie strasburskim kategorycznej reguły zakładającej, że niezapewnienie prawa do kontaktu z adwokatem we wstępnej fazie ścigania karnego prowadzi do naruszenia prawa do obrony, a w konsekwencji rzetelności proceduralnej z art. 6 ust. 1 EKPC, o tyle orzeczenie w sprawie Ibrahim znamionuje odwrót od tak zasadniczego podejścia w kierunku wieloaspektowej i zniuansowanej oceny rzetelności proceduralnej postępowania, w którym nie zagwarantowano prawa dostępu do adwokata. Podejście takie budzi wątpliwości nie tylko ze względu na niedostateczną określoność, lecz także wyraźne zagrożenie relatywizacją znaczenia dostępu osoby oskarżonej o popełnienie czynu zagrożonego karą do adwokata na wstępnym etapie ścigania karnego.
Słowa kluczowe: prawo dostępu do adwokata, prawo do rzetelnego procesu karnego, dopuszczalność dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa dostępu do adwokata
Access of the person accused of a criminal offence to a lawyer at the preliminary stage of criminal prosecution: the Strasbourg standard
The article reconstructs and critically analyses the standard of access of the person accused of a criminal offence to a lawyer at the preliminary stage of criminal prosecution, which standard has been created in case law of the European Court of Human Rights. The author’s attention focuses on three issues of fundamental importance for the above topic, namely: the time limits of the right of access to a lawyer; the possibility of restricting this right, and the consequences of using evidence obtained without the lawyer’s presence in the criminal trial. It should be noted that the case lawof the European Court of Human Rights on the above issues has undergone significant evolution. The first breakthrough was the Salduz v. Turkey judgment of the Great Chamber of the European Court of Human Rights while the second was the decision – also of the Great Chamber of the European Court of Human Rights – in the Ibrahim and Others v. the United Kingdom case. Whereas the former judgment opened the possibility to formulate in the Strasbourg case law a firm rule that failure to implement the right of contact with a lawyer at the initial stage of the criminal prosecution leads to an ringement of the right to defence, and thus the right to fair trial resulting from Article 6(1) of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, the Ibrahim judgment was a sign of departure from such a principal stance towards a multi-aspect and nuanced assessment of the procedural fairness of the trial where the right of access to a lawyer had not been guaranteed. This approach causes doubts not only due to a certain vagueness, but also the evident threat of relativising the importance of access of the person accused of a criminal offence to a lawyer at the initial stage of criminal prosecution.
Keywords: right of access to a lawyer, right to a fair criminal trial, admissibility of evidence obtained in contravention of the right of access to a lawyer
Bibliografia:
Czerniak D., Prawo podejrzanego do kontaktu z adwokatem (art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz) w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017/9.
Sakowicz A., Prawo podejrzanego tymczasowo aresztowanego do kontaktu z obrońcą (wybrane aspekty konstytucyjne i prawnomiędzynarodowe) [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, red. P. Hofmański, Warszawa 2014.
Trechsel S., Human Rights in Criminal Proceedings, Oxford 2006.
Wąsek-Wiaderek M., Model zakazów dowodowych z perspektywy Konwencji i orzecznictwa ETPCz [w:] Nowe spojrzenie na model zakazów dowodowych w procesie karnym, red. J. Skorupka, A. Drozd, Warszawa 2015.
Wąsek-Wiaderek M., Prawo oskarżonego do posiadania obrońcy w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Studia i Analizy Sądu Najwyższego” 2012/6.
dr Karolina Kremens, LL.M.
Autorka jest adiunktem w Katedrze Postępowania Karnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego nr 2014/15/D/HS5/00658 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki.
Dostęp do obrońcy (adwokata) w orzecznictwie Sądu Najwyższego USA (doktryna Mirandy)
Artykuł poświęcony został prawu dostępu do pomocy prawnej na wczesnym etapie postępowania karnego na tle przełomowego orzeczenia amerykańskiego Sądu Najwyższego z 1963 r. w sprawie Miranda v. Arizona. Analizie poddano źródła wskazanego uprawnienia zakorzenionego w normie konstytucyjnej oraz jego elementy, w tym gwarancje proceduralne, które niesie ze sobą w słynnych „pouczeniach Mirandy”. Odniesiono się także do konsekwencji przesłuchania podejrzanego wbrew powyższym wymogom, zgodnie z zasadą wyłączania dowodów (exclusionary rule), oraz wyjątkom od niej, wykreowanym na podstawie późniejszych orzeczeń amerykańskiego Sądu Najwyższego (U.S. Supreme Court), m.in. w sprawach Quarlesa i Elstada. Powyższe pozwoliło na ukazanie, w jakim zakresie dostęp do pomocy prawnej na wczesnym etapie postępowania karnego różni się od ukształtowania tego uprawnienia w Europejskiej Karcie Praw Człowieka oraz jego interpretacji w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Słowa kluczowe: prawo do milczenia, prawo do nieobciążania się, prawo dostępu do adwokata, zatrzymanie, Piąta Poprawka, „prawa Mirandy”, Sąd Najwyższy USA, owoce zatrutego drzewa, reguła wyłączania dowodów
Access to a defence counsel (attorney) in the case law of the US Supreme Court (the Miranda doctrine)
This article is devoted to the right of access to legal aid at an early stage of criminal proceedings, presented against the background of the precedent-setting judgment of the U.S. Supreme Court in Miranda v. Arizona case, from 1963. The analysis concerns the sources of the aforementioned right, which is rooted in a constitutional norm, and its elements, including procedural guarantees provided in the famous ‘Miranda warnings’. Reference is also made to the consequences of interrogating the suspect without adhering to the above requirements, in accordance with the exclusionary rule and exceptions to the rule, created on the basis of subsequent judgments of the U.S. Supreme Court, including in Quarles and Elstad cases. The above background enables showing to what extent access to legal aid at an early stage of the criminal procedure differs from the same right formulated in the European Convention of Human Rights and its interpretation in the case law of the European Court of Human Rights.
Keywords: right to remain silent, privilege against self-incrimination, right of access to an attorney, arrest, Fifth Amendment, ‘Miranda rights’, US Supreme Court, fruit of the poisonous tree, exclusionary rule
Bibliografia:
del Carmen R.V., Criminal Procedure. Law and Practice, Belmont 2004.
Bloom R.M., Brodin M.S., Criminal Procedure. The Constitution and the Police, New York 2013.
Friedman B., The Wages of Stealth Overruling (with Particular Attention to Miranda v. Arizona), „Georgetown Law Journal” 2010/99.
GodseyM.A., Reformulating the Miranda Warnings in Light of Contemporary Law & Understandings, „Minnesota Law Review” 2006/4.
Kamisar Y. i in., Modern Criminal Procedure. Cases, Comments, and Questions, St. Paul 2015.
Kamisar Y., The Rise, Decline and Fall (?) of Miranda, „Washington Law Review” 2012/4.
dr hab. Sławomir Steinborn, prof. UG
Autor jest kierownikiem Zakładu Kryminalistyki i Prawa Dowodowego w Katedrze Prawa Karnego Procesowego i Kryminalistyki na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz sędzią Sądu Apelacyjnego w Gdańsku.
Dostęp do obrońcy na wczesnym etapie postępowania karnego. Uwagi de lege lata i de lege ferenda
Celem opracowania jest dokonanie oceny, czy obowiązujące unormowania polskiego Kodeksu postępowania karnego zapewniają osobie, przeciwko której toczy się postępowanie karne, odpowiedni standard prawa do obrony, przede wszystkim w aspekcie dostępu do pomocy obrońcy na etapie postępowania przygotowawczego. Chodzi zwłaszcza o ocenę, czy zakres, w jakim podejrzanemu umożliwia się dostęp do obrońcy w postępowaniu przygotowawczym, odpowiada standardowi prawa do obrony wytyczonemu przez orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także przez dyrektywy unijne, w tym zwłaszcza dyrektywę 2013/48/UE oraz orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości. Analizie poddano przede wszystkim kwestię korzystania z pomocy obrońcy przez osobę podejrzaną; możliwość niezwłocznego ustanowienia obrońcy przez podejrzanego ewentualnie uzyskania pomocy obrońcy z urzędu, zwłaszcza w sytuacji, gdy podejrzany jest pozbawiony wolności; zakres, w jakim podejrzany ma możliwość swobodnego korzystania z pomocy obrońcy oraz reguły dotyczące udziału obrońcy w przesłuchaniu podejrzanego oraz w innych czynnościach postępowania przygotowawczego. W efekcie tej analizy sformułowane zostało szereg postulatów de lege ferenda, których celem jest realizacja konstytucyjnego i europejskiego standardu prawa do obrony w polskim procesie karnym.
Słowa kluczowe: prawo do obrony, obrońca z urzędu, kontakty z obrońcą, udział obrońcy w przesłuchaniu podejrzanego
Access to a Defence Lawyer at an Early Stage of Criminal Procedure. De Lege Lata and De Lege Ferenda Remarks
The aim of this study is to assess whether the applicable regulations of the Polish Code of Criminal Procedure provide the person against whom criminal proceedings are being conducted with an appropriate standard of defence rights, first of all in the aspect of access to defence lawyer at the pre-trial stage. In particular, the assessment concerns whether the extent to which the suspect has access to a lawyer in pre-trial proceedings corresponds to the standard of defence rights set forth by the case law of the Polish Constitutional Tribunal and the European Court of Human Rights, as well as by EU directives, in particular Directive 2013/48/EU, and the case law of the Court of Justice. The analysis includes inter alia the possibility of the suspected person to use the assistance of a defence lawyer: the suspect being able to appoint a defence lawyer immediately or to avail himself/herself of the services of a public defence lawyer, especially when the suspect is deprived of liberty; the extent to which the suspect can freely contact his/her defence lawyer, as well as the rules concerning the presence of the defence lawyer during the interrogation of the suspect and other acts during the pre-trial proceedings. As a result of this analysis, a number of de lege ferenda postulates have been formulated, with the aim of implementing the constitutional and European standard of defence rights in the Polish criminal proceedings.
Keywords: defence rights, public defence lawyer, contacts with a defence lawyer, participation of a defence lawyer during the suspect’s interrogation
Bibliografia:
Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 1999.
Fingas M., O konieczności poszerzenia zakresu kontroli zażaleniowej nad niektórymi decyzjami dotyczącymi praw oskarżonego – wybrane problemy implementacji unijnych dyrektyw w polskim procesie karnym, „Białostockie Studia Prawnicze” 2018/1.
Grajewski J., Przebieg procesu karnego, Warszawa 2013.
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Artykuły 1–467, Warszawa 2014.
Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego, t. 2, Komentarz do artykułów 297–467, red. P. Hofmański, Warszawa 2011.
Klamczyńska A., Ostropolski T., Prawo do adwokata w dyrektywie 2013/48/UE – tło europejskie i implikacje dla polskiego ustawodawcy, „Białostockie Studia Prawnicze” 2014/15.
Klepczyński A., Kładoczny P., Wiśniewska K., O (nie)dostępnym dostępie do adwokata, Warszawa 2017.
Kosonoga J. [w:] System Prawa Karnego Procesowego, t. 10, Postępowanie przygotowawcze, red. R.A. Stefański, Warszawa 2016.
Kruszyński P., Tymczasowe aresztowanie [w:] Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., red. P. Kruszyński, Warszawa 1999.
Kulesza C., Efektywność udziału obrońcy w procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków 2005.
Kurowski M. [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Art. 1–424, red. D. Świecki, Warszawa 2018.
Małolepszy A., Zbrojewska M., Obiektywna podatność podejrzanego na pokrzywdzenie, PS 2014/5.
Sakowicz A., Prawo podejrzanego tymczasowo aresztowanego do kontaktu z obrońcą (wybrane aspekty konstytucyjne i prawnomiędzynarodowe) [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, red. P. Hofmański, P. Kardas, P. Wiliński, Warszawa 2014.
Sowiński P.K., Uprawnienia składające się na prawo oskarżonego do obrony, Rzeszów 2012.
Stefański R.A. [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Z. Gostyński, t. 2, Warszawa 2004.
Steinborn S. [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, red. S. Steinborn, LEX 2016.
Steinborn S., Status osoby podejrzanej w procesie karnym z perspektywy Konstytucji RP (uwagi de lege lata i de lege ferenda) [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, t. 2, Warszawa 2012.
Steinborn S., Wąsek-Wiaderek M., Moment uzyskania statusu biernej strony postępowania karnego z perspektywy konstytucyjnej i międzynarodowej [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska, Warszawa 2015.
Ujazdowski K.W., Dyrektywa o dostępie do pomocy adwokackiej i prawie do poinformowania osoby trzeciej o zatrzymaniu – w świetle art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Forum Prawnicze” 2015/4.
Wąsek-Wiaderek M., Zasada równości stron w polskim procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków 2003.
Wiliński P., Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006.
dr hab. Andrzej Sakowicz, prof. UwB
Autor jest profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Postępowania Karnego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku.
Publikacja powstała w ramach projektu badawczego pt. „Standard ochrony prawa do milczenia w procesie karnym”. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS5/04119.
Zakaz dowodowego wykorzystania wyjaśnień podejrzanego występującego bez obrońcy bądź pod nieobecność obrońcy
Dostęp do pomocy prawnej od pierwszego przesłuchania w postępowaniu karnym stanowi istotną gwarancją podejrzanego, której naruszenie może spowodować nieodwracalny uszczerbek w trakcie całego procesu karnego. Zwrócił na to uwagę ETPC w wyroku Salduz przeciwko Turcji, w którym wskazano, że w przypadku pierwszego przesłuchania podejrzanego niewystarczające jest pouczenie o prawach, w tym prawie do milczenia, lecz konieczne jest zapewnienie jednostce dostępu do obrońcy. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że dostęp do pomocy obrońcy powinien stanowić regułę, o ile wyjaśnienia obciążające złożone przez podejrzanego pod nieobecność obrońcy zostaną wykorzystana jako dowód w sprawie. Powyższe założenie zostało rozciągnięte na pokrzywdzonych, którzy są szczególnie narażeni na pokrzywdzenie (vulnerable suspects). Analizując orzecznictwo ETPC oraz regulacje polskiego Kodeksu postępowania karnego, podjęto próbę wyprowadzenia zakazu dowodowego wykorzystania wyjaśnień podejrzanego występującego bez obrońcy bądź pod nieobecność obrońcy.
Słowa kluczowe: postępowanie karne, dostęp do pomocy prawnej, przesłuchanie, wyjaśnienia podejrzanego, ETPC
Prohibition of using the suspect’s statements as evidence if the suspect appears without a defence lawyer or when the defence lawyer is absent
Access to legal aid from the first interrogation in the criminal procedure is an important safeguard of the accused, which if violated may result in irreparable prejudice during the whole criminal trial. This was brought to attention by the ECtHR in the Salduz v. Turkey judgment, where the Court stated that in case of the first interrogation of the suspect it is insufficient to instruct the person about his/her rights, including the right to remain silent, but at the same time access to a defence lawyer has to be ensured. The European Court of Human Rights held that access to a defence lawyer should be the rule if the suspect’s confession is to be used as evidence in the case. The above assumption was extended to apply also to vulnerable suspects. While analysing ECtHR case law and provisions of the Polish Code of Criminal Procedure, an attempt is made to deduce a prohibition of using the suspect’s statements as evidence if the suspect appears without a defence lawyer or when the defence lawyer is absent.
Keywords: criminal procedure, access to legal aid, interrogation, suspect’s statements, ECtHR
Bibliografia:
Błoński M., Znaczenie odmowy złożenia wyjaśnień przez oskarżonego na tle standardów rzetelnego procesu [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011.
Borucka-Arctowa M., Koncepcja sprawiedliwości proceduralnej i jej rola w okresie przemian systemu prawnego – analiza teoretyczna i funkcjonalna [w:] Dynamika wartości w prawie, red. K. Pałecki, Kraków 1997.
Brzozowski S., Dopuszczalność dowodów uzyskanych z naruszeniem przepisów postępowania w kontekście art. 168a k.p.k., „Palestra” 2017/1–2.
Czerniak D., Prawo podejrzanego do kontaktu z adwokatem (art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz) w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017/9.
Garlicki L., Niektóre zagadnienia orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 2009 r., „Palestra” 2010/9–10.
Giannoulopoulos D., Strasbourg Jurisprudence, Law Reform and Comparative Law: A Tale of the Right to Custodial Legal Assistance in Five Countries, „Human Rights Law Review” 2016/1.
Gruszecka D., W kwestii interpretacji znowelizowanego przepisu art. 168a k.p.k., „Palestra” 2017/1–2.
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008.
Hassemer W., Human Dignity in the Criminal Process: The Example of the Truth-Finding, „Israel Law Review” 2011/1–2.
Jackson J.D., Responses to Salduz: Procedural Tradition, Change and the Need for Effective Defence, „Modern Law Review” 2016/6.
Jasiński W., Prawo do nieobciążania się w procesie karnym w świetle standardów strasburskich, „Prokuratura i Prawo” 2015/7–8.
Jeż-Ludwichowska M., Wyjaśnienia oskarżonego a prawo do informacji, „Palestra” 2003/3–4.
Kardas P., Problem granic legalności czynności uczestników postępowania karnego i konsekwencji ich przekroczenia [w:] Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, red. D. Gruszecka, J. Skorupka, Warszawa 2015.
Kosonoga J., Przedstawienie i modyfikacja zarzutów a rola obrońcy [w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015.
Kurowski M. [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Art. 1–424, red. D. Świecki, Warszawa 2018.
Lach A., Skutki nieprzestrzegania zasady informacji prawnej w sferze prawa dowodowego, „Prokurator” 2003/1.
Löffelmann M., Die normativen Grenzen der Wahrheitserforschung im Strafverfahren, Berlin 2008.
Luhmann N., Legitimation durch Verfahren, Neuwied 1975.
Neumann U., Materiale und prozedurale Gerechtigkeit im Strafverfahren, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft” 1989/1.
Nita B., Dostęp osoby zatrzymanej do pomocy obrońcy. Uwagi w związku z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 10 marca 2009 r. w sprawie Płonka przeciwko Polsce, „Palestra” 2011/11–12.
Nowak P., Zasady porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem oraz tymczasowo aresztowanego z obrońcą w Kodeksie postępowania karnego w aspekcie konstytucyjnym oraz prawnomiędzynarodowym, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2013/1.
Ogorodova A., Spronken T., Legal Advice in Police Custody: From Europe to a Local Police Station, „Erasmus Law Review” 2014/4.
Peroni L., Timmer A., Vulnerable Groups. the Promise of an Emergent Concept in European Human Rights Convention Law, „International Journal of Constitutional Law” 2013/11.
Skorupka J., O sprawiedliwości procesu karnego, Warszawa 2013.
Spronken T., Vermeulen G., de Vocht D., van Puyenbroeck L., EU Procedural Rights in Criminal Proceedings, Antwerp–Apeldoorn–Portland 2009.
Stachowiak S., Przesłuchanie podejrzanego z udziałem obrońcy, „Prokuratura i Prawo” 1997/12.
Steinborn S., Aksjologiczne uwarunkowania ograniczeń w dochodzeniu do prawdy materialnej w procesie karnym [w:] Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym, red. K. Kremens, J. Skorupka, Wrocław 2013.
Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, red. S. Steinborn, LEX 2016.
Steinborn S., Wąsek-Wiaderek M., Moment uzyskania statusu biernej strony postępowania karnego z perspektywy konstytucyjnej i międzynarodowej [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga Jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska, Warszawa 2015.
Timmer A., A Quiet Revolution: Vulnerability in the European Court of Human Rights [w:] M. Fineman & A. Grear (eds.), Vulnerability: Reflections on a New Ethical Foundation for Law and Politics, Farnham 2013.
van de Laar T.A.H.M., de Graaff R.L, Salduz and Miranda: Is the US Supreme Court Pointing the Way?, „European Human Rights Law Review” 2011/3.
Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2018, s. 25.
Wąsek-Wiaderek M., Model zakazów dowodowych z perspektywy Konwencji i orzecznictwa ETPCz [w:] Nowe spojrzenie na model zakazów dowodowych w procesie karnym, red. J. Skorupka, A. Drozd, Warszawa 2015.
Wąsek-Wiaderek M., O dopuszczalności dowodowego wykorzystania wyjaśnień podejrzanego złożonych pod nieobecność obrońcy [w:] Problemy wymiaru sprawiedliwości. Księga jubileuszowa Profesora Jana Skupińskiego, red. A. Błachnio-Parzych, J. Jakubowska-Hara, J. Kosonoga, H. Kuczyńska,Warszawa 2013.
Wąsek-Wiaderek M., Prawo oskarżonego do posiadania obrońcy w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Studia i Analizy Sądu Najwyższego” 2012/6.
Wiliński P., Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011.
dr Sylwia Żyrek
Autorka jest doktorem nauk prawnych, absolwentką Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.
Lokalizowanie działalności prowadzonej za pośrednictwem stron internetowych – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 7.12.2010 r., sprawy połączone C-585/08 i C-144/09, Pammer i Hotel Alpenhof
Prawna regulacja nowych technologii wiąże się z szeregiem wyzwań koncepcyjnych, legislacyjnych oraz implementacyjnych. Biorąc pod uwagę, że znaczna część tych technologii wykorzystuje do działania dostęp do internetu, kluczowym problemem staje się ustalenie, gdzie zlokalizowana jest aktywność prowadzona w internecie. Zagadnienie to rzutuje bowiem zarówno na ustalenie prawa, jakie stosuje się do działalności prowadzonej niejako w internecie, jak i determinuje jurysdykcję sądów w sprawach dotyczących naruszeń tego prawa. Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 7.12.2010 r., sprawy połączone C-585/08 i C-144/09, Peter Pammer przeciwko Reederei Karl Schlüter GmbH & Co. KG i Hotel Alpenhof GesmbH przeciwko Oliverowi Hellerowi sformułował test kierowania działalności, który umożliwia określenie, w jakich państwach można zlokalizować działalność prowadzoną przy wykorzystaniu strony internetowej. Przedstawienie głównych tez przywołanego orzeczenia na tle dyskusji, jaka toczy się na temat konceptualizacji pojęcia miejsca zdarzenia mającego związek z internetem, pozwala uchwycić główne problemy, które przekładają się na regulację nowych technologii wykorzystujących internet.
Słowa kluczowe: jurysdykcja, internet, test kierowania działalności, test skali interaktywności, dostępność strony internetowej
Where does activity pursued via websites take place?
Introduction and Court of Justice judgment of 7 December 2010, in Joined Cases C-585/08 and C-144/09, Pammer and Hotel Alpenhof
New technologies challenge law in numerous ways, including conceptualization of the measures, appropriate legislative techniques, and implementation of the enacted measures. Given that most of new technologies are based on Internet access, the key point is to establish where the activity which occurred via Internet took place. This issue implies both which law or laws applies to the activity carried out as if on the Internet and determines the jurisdiction of the relevant courts in matters relating to infringements of the law. In the Pammer and Hotel Alpenhof judgment (7 December 2010, Joined Cases C-585/08 i C-144/09, Peter Pammer v. Reederei Karl Schlüter GmbH & Co. KG and Hotel Alpenhof GesmbH v. Oliver Heller), the Court of Justice formulated a ‘directed’ activity test that allows us to determine in which countries the activity carried out via a website takes place. A presentation of the key findings from the operative part of the quoted judgment and the ongoing debate on conceptualization of where an event connected with the Internet is located enable capturing the major problems that translate into regulations concerning new technologies based on the Internet.
Keywords: jurisdiction, Internet, ‘directed’ activity test, ‘sliding scale’ test, accessibility of a website
Bibliografia:
Bigos O., Jurisdiction over Cross-Border Wrongs on the Internet, „International & Comparative Law Quarterly” 2005/3.
Bogdan M., Website accessibility as basis for jurisdiction under the Brussels I regulation, „Masaryk University Journal of Law and Technology” 2011/5.
Boone B., Bullsyeye!: Why a „Targeting” approach to personal jurisdiction in the e-commerce context makes sense internationally, „Emory International Law Review” 2006/20.
Dessemontet F., Internet, la propriété intellectuelle et le droit internacional privé [w:] Internet: Which Court Decides? Which Law Applies? Quel tribunal décide? Quel droit s’applique?, red. K. Boele-Woelki, C. Kessedjian, The Hague 1998.
Fawcett J., Harris J., Bridge M., International Sale of Goods in the Conflict of Laws, Oxford 2005.
Fawcett J.J., Torremans P., Intellectual Property and Private International Law, Oxford 2011.
Hawkins E.C., General Jurisdiction and Internet Contacts: What Role, If any, Should the Zippo Sliding Scale Test Play in the Analysis?, „Fordham Law Review” 2006/4.
Johnson D., Post D., Law and Borders – The Rise of Law in Cyberspace, „Stanford Law Review” 1996/5.
Lipton J., Rethinking Cyberlaw. A New Vision for Internet Law, Cheltenham–Northampton 2015.
Márton E., Violations of Personality Rights through the Internet. Jurisdictional Issues under European Law, Baden-Baden 2016.
Kocot W., Wpływ Internetu na prawo umów, Warszawa 2004.
Kunkiel A., Prawo konsumenckie UE – jurysdykcja w sprawach dotyczących umów zawartych przez konsumentów – wprowadzenie i wyrok TS z 7.12.2010 r. w sprawach połączonych: C-585/08 Peter Pammer v. Reederei Karl Schlüter GmbH & Co. KG i C-144/09 Hotel Alpenhof GesmbH v. Oliver Heller, „Europejski Przegląd Sądowy” 2012/9.
Orecki M., Czym powinien kierować się sąd, ustalając jurysdykcję krajową dla umownych i pozaumownych zobowiązań elektronicznych?, „Przegląd Sądowy” 2012/5.
Øren J., International Jurisdiction over Consumer Contracts in e-Europe, „International & Comparative Law Quarterly” 2003/3.
Pilich M., Kierowanie przez przedsiębiorcę działalności do państwa zamieszkania konsumenta. Glosa do wyroku TS UE z 7.12.2010 r., C-585/08 Peter Pammer p. Reederei Karl Schlüter GmbH & Co. KG i C-144/09 Hotel Alpenhof GesmbH p. Oliver Heller, „Polski Proces Cywilny” 2011/3.
Reymond M., Jurisdiction in case of personality torts committed over the Internet: a proposal for a targeting test, „Yearbook of Private International Law” 2012/4.
Reymond M., La compétence internationale en cas d’atteinte à la personnalité par Internet, Genève 2015.
Roth I., Die internationale Zuständigkeit deutscher Gerichte bei Persönlichkeitsrechtsverletzungen im Internet, Frankfurt am Main 2007.
Svantesson D.J.B., Pammer and Hotel Alpenhof – ECJ decision creates further uncertainty about when e-businesses „direct activities” to a consumer’s state under the Brussels I Regulation, „Computer Law & Security Report” 2011/27.
Svantesson D., Private International Law and the Internet, Alphen aan den Rijn 2012.
Svantesson D., The characteristics making Internet communication challenge traditional models of regulation – What every international jurist should know about the Internet, „International Journal of Law and Information Technology” 2005/1.
Tang Z.S., Consumer contracts and the Internet in EU private international law [w:] Research Handbook on EU Internet Law, Cheltenham–Northampton 2014.
Thierer A., Crews C.W. jr, Who Rules the Net?: Internet Governance and Jurisdiction, Washington 2003.
Tomaszek A., Dochodzenie roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych w Internecie, „Monitor Prawniczy” 2000/11.
Wang F., Internet Jurisdiction and Choice of Law: Legal Practices in the EU, US and China, Cambridge 2010.
Weitz K., Jurysdykcyjne aspekty umownych i deliktowych zobowiązań elektronicznych w świetle rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 – zagadnienia węzłowe [w:] Kolizyjne aspekty zobowiązań elektronicznych. Materiały z konferencji, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2008.
Sylwia Żyrek
Autorka jest doktorem nauk prawnych, absolwentką Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.
Lokalizowanie działalności prowadzonej za pośrednictwem stron internetowych – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 7.12.2010 r., sprawy połączone C-585/08 i C-144/09, Pammer i Hotel Alpenhof
Słowa kluczowe: jurysdykcja, internet, test kierowania działalności, test skali interaktywności, dostępność strony internetowej
Prawna regulacja nowych technologii wiąże się z szeregiem wyzwań koncepcyjnych, legislacyjnych oraz implementacyjnych. Biorąc pod uwagę, że znaczna część tych technologii wykorzystuje do działania dostęp do internetu, kluczowym problemem staje się ustalenie, gdzie zlokalizowana jest aktywność prowadzona w internecie. Zagadnienie to rzutuje bowiem zarówno na ustalenie prawa, jakie stosuje się do działalności prowadzonej niejako w internecie, jak i determinuje jurysdykcję sądów w sprawach dotyczących naruszeń tego prawa. Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 7.12.2010 r., sprawy połączone C-585/08 i C-144/09, Peter Pammer przeciwko Reederei Karl Schlüter GmbH & Co. KG i Hotel Alpenhof GesmbH przeciwko Oliverowi Hellerowi sformułował test kierowania działalności, który umożliwia określenie, w jakich państwach można zlokalizować działalność prowadzoną przy wykorzystaniu strony internetowej. Przedstawienie głównych tez przywołanego orzeczenia na tle dyskusji, jaka toczy się na temat konceptualizacji pojęcia miejsca zdarzenia mającego związek z internetem, pozwala uchwycić główne problemy, które przekładają się na regulację nowych technologii wykorzystujących internet.
Where does activity pursued via websites take place?
Introduction and Court of Justice judgment of 7 December 2010, in Joined Cases C-585/08 and C-144/09, Pammer and Hotel Alpenhof
New technologies challenge law in numerous ways, including conceptualization of the measures, appropriate legislative techniques, and implementation of the enacted measures. Given that most of new technologies are based on Internet access, the key point is to establish where the activity which occurred via Internet took place. This issue implies both which law or laws applies to the activity carried out as if on the Internet and determines the jurisdiction of the relevant courts in matters relating to infringements of the law. In the Pammer and Hotel Alpenhof judgment (7 December 2010, Joined Cases C-585/08 i C-144/09, Peter Pammer v. Reederei Karl Schlüter GmbH & Co. KG and Hotel Alpenhof GesmbH v. Oliver Heller), the Court of Justice formulated a ‘directed’ activity test that allows us to determine in which countries the activity carried out via a website takes place. A presentation of the key findings from the operative part of the quoted judgment and the ongoing debate on conceptualization of where an event connected with the Internet is located enable capturing the major problems that translate into regulations concerning new technologies based on the Internet.
Keywords: jurisdiction, Internet, ‘directed’ activity test, ‘sliding scale’ test, accessibility of a website
Bigos O., Jurisdiction over Cross-Border Wrongs on the Internet, „International & Comparative Law Quarterly” 2005/3.
Bogdan M., Website accessibility as basis for jurisdiction under the Brussels I regulation, „Masaryk University Journal of Law and Technology” 2011/5.
Boone B., Bullsyeye!: Why a „Targeting” approach to personal jurisdiction in the e-commerce context makes sense internationally, „Emory International Law Review” 2006/20.
Dessemontet F., Internet, la propriété intellectuelle et le droit internacional privé [w:] Internet: Which Court Decides? Which Law Applies? Quel tribunal décide? Quel droit s’applique?, red. K. Boele-Woelki, C. Kessedjian, The Hague 1998.
Fawcett J., Harris J., Bridge M., International Sale of Goods in the Conflict of Laws, Oxford 2005.
Fawcett J.J., Torremans P., Intellectual Property and Private International Law, Oxford 2011.
Hawkins E.C., General Jurisdiction and Internet Contacts: What Role, If any, Should the Zippo Sliding Scale Test Play in the Analysis?, „Fordham Law Review” 2006/4.
Johnson D., Post D., Law and Borders – The Rise of Law in Cyberspace, „Stanford Law Review” 1996/5.
Lipton J., Rethinking Cyberlaw. A New Vision for Internet Law, Cheltenham–Northampton 2015.Márton E., Violations of Personality Rights through the Internet. Jurisdictional Issues under European Law, Baden-Baden 2016.
Kocot W., Wpływ Internetu na prawo umów, Warszawa 2004.Reymond M., La compétence internationale en cas d’atteinte à la personnalité par Internet, Genève 2015.Wang F., Internet Jurisdiction and Choice of Law: Legal Practices in the EU, US and China, Cambridge 2010.
Weitz K., Jurysdykcyjne aspekty umownych i deliktowych zobowiązań elektronicznych w świetle rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 – zagadnienia węzłowe [w:] Kolizyjne aspekty zobowiązań elektronicznych. Materiały z konferencji, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2008.
