Bezstronność sędziowska. Lekcje z kryzysuprof. dr hab. Tomasz Pietrzykowski
Centrum Badawcze Polityki Publicznej i Problemów Regulacyjnych, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-0428-7021
Bezstronność sędziowska. Lekcje z kryzysu
Bezstronność jest jedną z podstawowych wartości wymiaru sprawiedliwości i jednym z najbardziej interesujących pojęć teorii prawa. Wydarzenia i spory toczące się w Polsce przez ostatnie lata w istotny sposób wpływają na sposób postrzegania i rozumienia tego pojęcia – zarówno w znaczeniu instytucjonalnych uwarunkowań wypełniania urzędu sędziego (sytuacji bezstronności), jak i wewnętrznej postawy osób sprawujących ten urząd (postawy bezstronności). Skłania to do krytycznej rewizji niektórych poglądów formułowanych we wcześniejszym piśmiennictwie prawniczym (także jego własnych). Powinno także prowadzić do uwzględnienia tych ważnych doświadczeń kryzysu konstytucyjnego w Polsce w dalszym rozwoju zarówno teoretycznego ujęcia bezstronności, jak i praktycznych, w tym zwłaszcza legislacyjnych i dyscyplinarnych konsekwencji naruszania tej wartości w praktyce działania instytucji oraz poszczególnych osób powołanych na stanowiska sędziowskie.
Słowa kluczowe: prawo, sądy, sędziowie, bezstronność, etyka, kryzys sądownictwa
Pobierz treść artykułu
Professor Dr Hab. Tomasz Pietrzykowski
Research Centre for Public Policy and Regulatory Issues, Faculty of Law and Administration, University of Silesia in Katowice, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-0428-7021
Judicial impartiality. Lessons from the crisis
Impartiality is one of the fundamental values of the judiciary and one of the most intriguing concepts of the theory of the law. The events and disputes that have been taking place in Poland in recent years have been bearing a significant influence on how the concept should be perceived and construed, both in the sense of the institutional conditions of judging (the situation of impartiality), as well as the personal attitude of individuals appointed to perform the functions of a judge (attitude of impartiality). It encourages the author to critically revise certain views formulated in earlier legal literature (including some of his own). It should also lead to the use of this valuable experience gained from the constitutional crisis in Poland in further developments of the theoretical accounts of impartiality, as well as their practical implications, especially including legislative and disciplinary consequences of breaches of this value in the practice of institutions, as well as individuals holding judicial positions).
Keywords: law, courts, judges, impartiality, ethics, crisis of the judiciary
Bibliografia / References
Ajdukiewicz K., O sprawiedliwości [w:] Język i poznanie, t. I, Warszawa 1960.
Baum L., The Puzzle of Judicial Behavior, Ann Arbor 1997.
Bielska-Brodziak A., Śladami prawodawcy faktycznego. Materiały legislacyjne jako narzędzie wykładni prawa, Warszawa 2017.
Derlatka J., Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2016.
Dębski R. (red.), System prawa karnego, t. 3, Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, Warszawa 2017.
Geyh C. G., The Dimensions of Judicial Impartiality, „Florida Law Review” 2014/2, vol. 62.
Gonera K., Niezależność i niezawisłość sędziowska jako podstawa państwa prawa. Wewnętrzna (intelektualna) niezależność sędziego [w:] Niezależność sądownictwa i zawodów prawniczych jako fundamenty państwa prawa. Wyzwania współczesności, red. T. Wardyński, M. Niziołek, Warszawa 2009.
Grabowski A., Naleziński B., Konstytucyjne prawo do niezawisłego i bezstronnego sądu w państwie pozornie praworządnym, „Państwo i Prawo” 2020/10.
Harris A., Sen M., Bias and Judging, „Annual Review of Political Science” 2019/1, vol. 22.
Hart H.L.A., Pojęcie prawa, tłum. J. Woleński, Warszawa 1998.
Izdebski H., Zawody prawnicze jako zawody zaufania publicznego [w:] Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, red. H. Izdebski, P. Skuczyński, Warszawa 2006.
Jackson V., Judicial Independence: Structure, Context, Attitude [w:] Judicial Independece in Transition, red. A. Seibert-Fohr, Heidelberg–New York 2012.
Jasiński W., Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym, Warszawa 2009.
Laskowski M., Uchybienie godności urzędu sędziego jako podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej, Warszawa 2019.
Leszczyński L., Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryny i tezy orzecznictwa, Kraków 2004.
Machnikowska A., O niezawisłości sędziów i niezależności sądów w trudnych czasach. Wymiar sprawiedliwości w pułapce sprawności, Warszawa 2018.
Markiewicz K., Zasady orzekania w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 2013.
Miles T.J., Sunstein C.R., The Real World of Arbitrariness Review, „The University of Chicago Law Review” 2008, vol. 75.
Nowak L., Interpretacja prawnicza, Warszawa 1973.
Oldfather Ch., Judges are Humans: Interdisciplinary Research and the Problems of Institutional Design, „Hofstra Law Review” 2007, vol. 36.
Parens E., Johnston J., Neuroimaging: Beginning to Appreciate Its Complexities, „Hastings Center Report” 2014/2, vol. 44.
Perelman Ch., O sprawiedliwości, przeł. W. Bieńkowska, Warszawa 1959.
Pietrzykowski T., Podstawowe wartości zawodów prawniczych [w:] Etyka zawodów prawniczych w praktyce. Wzajemne relacje i oczekiwania, red. G. Borkowski, Lublin 2012.
Pietrzykowski T., Intuicja prawnicza. W stronę zewnętrznej integracji teorii prawa, Warszawa 2012.
Podgórecki A., Socjologiczna teoria prawa, Warszawa 1998.
Posner E., Does Political Bias in the Judiciary Matter? Implications of Judicial Bias Studies for Legal and Constitutional Reform, „The University of Chicago Law Review” 2008, vol. 75.
Radwański Z., Olejniczak A. (red.), System prawa prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2019.
Reiwer R., Wyłączenie sędziego w procesie cywilnym, Warszawa 2016.
Schanzenbach M.M., Tiller E.H., Reviewing the Sentencing Guidelines: Judicial Politics, Empirical Evidence, and Reform, „University of Chicago Law Review” 2008, vol. 75.
Skuczyński P., Zirk-Sadowski M., Dwa wymiary etyki zawodowej sędziów, „Krajowa Rada Sądownictwa” 2012/1.
Tobor Z., Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998.
Tobor Z., Bezstronność sędziego, „Przegląd Sądowy” 2005/6.
Tobor Z., Pietrzykowski T., Roszczenie do bezstronności [w:] Filozofia prawa wobec globalizmu, red. J. Stelmach, Kraków 2003.
Tobor Z., Pietrzykowski T., Bezstronność jako pojęcie prawne [w:] Prawo a wartości, red. I. Bogucka, Z. Tobor, Kraków 2003.
Tobor Z., Pietrzykowski T., Postulat neutralności w porządku prawnym [w:] System prawny a porządek prawny, red. O. Bogucki, S. Czepita, Szczecin 2008.
Warzyniak A., Wąsikowska B., Metody neuroobrazowania w badaniach podejmowania decyzji w zarządzaniu, „Organizacja i Kierowanie” 2016/1 (171).
Winstron K., On Treating Like Cases Alike, „California Law Review” 1974/1, vol. 62.
Yeung L., Bias, insecurity and the level of trust in the judiciary: The case of Brazil, „Journal of Institutional Economics” 2019/1, vol. 15.
Zajadło J., Czego we współczesnych sporach konstytucyjnych możemy nauczyć się od starożytnych Greków?, „Przegląd Konstytucyjny” 2020/3.
prof. dr hab. Jerzy Skorupka
Katedra Postępowania Karnego, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocławski, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6123-5538
Pojęcie i rodzaje przesłanek środków zapobiegawczych w polskim procesie karnym
W artykule przeprowadzono dogmatyczną analizę warunków dopuszczalności środków zapobiegawczych, stwierdzając, że na ich określenie należy używać sformułowań „przesłanki”, a nie „postawy”. Drugim pojęciem należy określać podstawę prawną i podstawę faktyczną środków zapobiegawczych.
Zaproponowano nowe ujęcie rodzajów przesłanek środków zapobiegawczych, korespondujące z utrwaloną teorią przesłanek procesu karnego. Wskazano, że systematyka przesłanek omawianych środków przyjęta przez M. Cieślaka i A. Murzynowskiego w połowie ubiegłego wieku nie odpowiada obowiązującej regulacji środków zapobiegawczych i nie oddaje wszystkich elementów warunkujących stosowanie tych środków.
Wyrażono pogląd, że przesłanki środków zapobiegawczych należy odróżnić od celów, do osiągnięcia których te środki są stosowane, oraz od dyrektyw i zakazów ich stosowania.
Analizie poddano też funkcje spełniane przez przesłanki środków zapobiegawczych.
Słowa kluczowe: proces karny, przesłanki środków zapobiegawczych, tymczasowe aresztowanie
Professor Dr Hab. Jerzy Skorupka
Chair of Criminal Proceedings, Faculty of Law, Administration and Economics, University of Wrocław, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6123-5538
Concept and types of premises for preventive measures in the Polish criminal process
The article contains a dogmatic analysis of the conditions of admissibility of preventive measures, stating that the terms ‘premises’ should be used to describe them and not ‘bases’. The latter term should be used to specify the legal and factual grounds of the preventive measures.
A new approach to the types of premises of preventive measures corresponding to the established theory of the premises of the criminal proceedings has been proposed. The article points out that the scheme of premises for the measures in question adopted by M. Cieślak and A. Murzynowski in the middle of the last century does not reflect the current regulation of preventive measures, nor does it reflect all the elements on which the application of those measures is conditional.
It argues that the premises for preventive measures should be distinguished from the objectives for which those measures are applied, as well as from the directives and prohibitions on their application.
An analysis of the functions performed by the premises of preventive measures is also presented.
Keywords: criminal proceedings, premises of preventive measures, detention on remand
Bibliografia / References
Buchała K., Podstawy stosowania aresztu tymczasowego w ustawie i praktyce, „Nowe Prawo” 1957/7–8.
Bülow O., Die Lehre von den Prozeßeinreden und die Prozessvoraussetzungen, Giessen 1868.
Cieślak M., Areszt tymczasowy w świetle obecnego i w perspektywie przyszłego ustawodawstwa, „Państwo i Prawo” 1954/12.
Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984.
Daszkiewicz W., Proces karny. Część ogólna, Warszawa–Poznań 1994.
Dąbkiewicz K., Tymczasowe aresztowanie, Warszawa 2012.
Dudka K., Praktyka stosowania nieizolacyjnych środków zapobiegawczych w polskim procesie karnym, Warszawa 2016.
Grajewski J., Przebieg procesu karnego, Warszawa 2012.
Izydorczyk J., Stosowanie tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym, Kraków 2002.
Koper R., Środki przymusu w procesie karnym [w:] Proces karny, red. J. Zagrodnik, Warszawa 2019.
Kordik A., Stosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, „Nowe Prawo” 1972/11.
von Kries A., Die Prozeßvoraussetzungen des Reichsstrafprozesses, „Zeitschrift für Gesamte Strafrechtswissenschaft” 1885, t. 5.
Kulesza C. [w:] P. Kruszyński, B. Bieńkowska, C. Kulesza, P. Piszczek, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 2003.
Marszał K., Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 1978.
Murzynowski A., Kryteria stosowania środków zapobiegających uchylaniu się od sądu, „Państwo i Prawo” 1954/1.
Murzynowski A., Areszt tymczasowy oraz inne środki zapobiegające uchylaniu się od sądu, Warszawa 1963.
Murzynowski A., Tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie w postępowaniu karnym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1984/3.
Prusak F., Komentarz do Kodeksu postępowania karnego, t. 1, Warszawa 1999.
Resich Z., Przesłanki procesowe, Warszawa 1966.
Skorupka J. (red.), Proces karny, Warszawa 2018.
Stefański R.A., Środki zapobiegawcze w nowym kodeksie postępowania karnego, Warszawa 1998.
Świda Z., Podstawy i tryb stosowania tymczasowego aresztowania w świetle reguł prawa międzynarodowego, obowiązującego Kodeksu postępowania karnego i projektu zmian Kodeksu postępowania karnego z 2000 r. [w:] Współczesny polski proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. S. Stachowiak, Poznań 2002.
Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2008.
Woźniewski K., Prawidłowość czynności procesowych w polskim procesie karnym, Gdańsk 2010.
Dr hab. Andrzej Olaś
adiunkt, Zakład Postępowania Cywilnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; adwokat, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2295-8645
Właściwość delegacyjna sądu oparta na względach celowości w postępowaniu nieprocesowym
Artykuł stanowi próbę refleksji nad problemem odpowiedniego stosowania w postępowaniu nieprocesowym przepisów o procesie w zakresie podstaw właściwości delegacyjnej, odwołujących się do dobra wymiaru sprawiedliwości (ze szczególnym uwzględnieniem gwarancji bezstronności sędziego) z art. 441, 442, 481 k.p.c. Dokonanie ustaleń w tej kwestii wymaga szczegółowego zbadania stosunku ww. przepisów do specyficznej dla postępowania nieprocesowego podstawy właściwości delegacyjnej opartej na kryterium celowości, o której mowa w art. 508 § 2 i 3 k.p.c. Wnikliwa analiza przedmiotowego zagadnienia ujawniła wiele zasadniczych wątpliwości interpretacyjnych wynikających z braku należytej koherencji pomiędzy tymi przepisami. Próba ich sensownego rozwiązania na drodze wykładni celowościowej, systemowej i prokonstytucyjnej uwidoczniła negatywny wpływ zaburzenia powiązań wewnątrzsystemowych wywołanych nieprzemyślanymi zmianami prawa na prawidłowość działania mechanizmu odpowiedniego stosowania przepisów o procesie do postępowania nieprocesowego, niezbędnego do sprawnego funkcjonowania przepisów procesowych opartych na modelu scalenia regulacji procesu i postępowania nieprocesowego w jednym akcie normatywnym.
Słowa kluczowe: właściwość sądu, wyłączenie sądu, odpowiednie stosowanie przepisów o procesie do postępowania nieprocesowego
Dr Hab. Andrzej Olaś
Assistant Professor, Civil Procedures Department, Faculty of Law and Administration, Jagiellonian University in Krakow; attorney-at-law, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2295-8645
A court’s powers to delegate based on teleological grounds in non-contentious proceedings
The article addresses the problem of the appropriate application of the provisions on contentious proceedings in non-contentious proceedings with regard to the basis of the power to delegate, referring to the good of the judiciary (with particular emphasis on the guarantee of the judge’s impartiality) under Articles 441, 442, 481 of the Civil Procedures Code. The findings in this matter required a detailed examination of the relationship between these provisions and the grounds for delegating jurisdiction for non-contentious proceedings, based on the criterion of purposefulness, as referred to in Article 508 § 2 and 3 CPC. A thorough analysis of the issue in question revealed a number of fundamental interpretative doubts arising from the lack of appropriate coherence between these provisions. An attempt to find a reasonable solution through a teleological, systemic and pro-constitutional interpretation revealed the negative impact of the disturbance of intra-system connections caused by ill-considered changes in the law on the correct operation of the mechanism of the appropriate application of the provisions on contentious proceedings to non-contentious proceedings, which is necessary for the efficient functioning of the procedural provisions based on the model of merging the regulation of contentious and non-contentious proceedings into one normative act.
Keywords: jurisdiction of the court, disqualification of a bench, appropriate application of the provisions on proceedings in contentious matters to non-contentious proceedings
Bibliografia / References
Cieślak S., Powiązania wewnątrzsystemowe w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2013.
Dziurda M., Przekazanie sprawy na podstawie art. 442 Kodeksu postępowania cywilnego, „Przegląd Sądowy” 2020/2.
Gapska E., Studzińska J., Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2017.
Gudowski J., Wyłączenie sądu jako organu wymiaru sprawiedliwości – nowa instytucja w prawie procesowym cywilnym i karnym, „Przegląd Sądowy” 2020/4.
Gudowski J. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 4, Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, red. T. Ereciński, Warszawa 2016.
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, red. J. Gołaczyński, D. Szostek, Warszawa 2019.
Kodeks postępowania cywilnego, t. 1a, Komentarz. Art. 1–42412, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2020.
Kodeks postępowania cywilnego, t. 1b, Komentarz. Art. 425–729, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2020.
Kodeks postępowania cywilnego, t. 3, Komentarz. Art. 425–729, red. A. Marciniak, Warszawa 2020.
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–50539, t. 1, red. T. Szanciło, Warszawa 2019.
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 506–1217, t. 2, red. T. Szanciło, Warszawa 2019.
Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. 1 i 2, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020.
Korzan K., Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2004.
Kotas-Turoboyska S., Zasada bezstronności sędziego w procesie cywilnym [w:] Nowelizacja postępowania cywilnego. Wpływ zmian na praktykę sądową, red. M. Białecki, S. Kotas-Turoboyska, F. Manikowski, E. Szczepanowska, Warszawa 2021.
Krajewski J., Postępowanie nieprocesowe, Toruń 1973.
Lubiński K., Rozdział 2. Terminologia i sposób regulacji prawnej postępowania nieprocesowego [w:] System Prawa Procesowego Cywilnego, t. 4, Postępowanie nieprocesowe, część 1, vol. 1 i 2, red. T. Ereciński, K. Lubiński, Warszawa 2021.
Marszałkowska-Krześ E., Opinia dla Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych o projekcie 3137 z 14.12.2018 r., https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:ummB4f_KmzYJ:https://www.senat.gov.pl/download/gfx/senat/pl/senatposiedzeniatematy/4437/drukisejmowe/3137-001.pdf+&cd=3&hl=pl&ct=clnk&gl=pl (dostęp: 7.04.2020 r.).
Miączyński A., Ochrona praw jednostki w postępowaniu nieprocesowym, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze” 1979/85.
Misztal-Konecka J., O obowiązywaniu zasady kontradyktoryjności w postępowaniu nieprocesowym. Przyczynek do dyskusji, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2016/3.
Olaś A., Rozdział 9.Sąd oraz inne organy procesowe w postępowaniu nieprocesowym [w:] System prawa procesowego cywilnego, t. 4, Postępowanie nieprocesowe, cz. 1, vol. 1 i 2, red. T. Ereciński, K. Lubiński, Warszawa 2021.
Paprzycki L.K., Dobro wymiaru sprawiedliwości [w:] Reforma prawa karnego. Propozycje i komentarze. Księga pamiątkowa Profesor Barbary Kunickiej-Michalskiej, red. J. Jakubowska-Hara, C. Nowak, J. Skupiński, Warszawa 2008.
Partyk A. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz, red. O.M. Piaskowska, Warszawa 2020.
Policzkiewicz J., Siedlecki W., Wengerek E., Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1973.
Siedlecki W., Kilka uwag na temat wykładni i stosowania przepisów nowego kodeksu postępowania cywilnego, „Studia Cywilistyczne” 1969, t. 13–14.
Siedlecki W., Świeboda Z., Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004.
Śladkowski M., Zmiany w zakresie przeprowadzania postępowań cywilnych dokonane ustawą z 4.07.2019 r. jako przejaw odpowiedzialności państwa za realizację konstytucyjnej zasady prawa do sądu, „Przegląd Prawa Publicznego” 2021/4.
Torbus A., Ekspertyza na temat: Czy projekt nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego pod nazwą „Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw” (druk nr 3137) pozwala zwiększyć efektywności postępowania cywilnego?, https://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/opinieBAS.xsp?nr=3137 (dostęp: 9.12.2020 r.).
Walasik M., Zakres regulacji nowego Kodeksu postępowania cywilnego [w:] Postępowanie rozpoznawcze w przyszłym Kodeksie postępowania cywilnego. Materiały Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Postępowania Cywilnego w Katowicach-Kocierzu (26–29 września 2013 r.), red. K. Markiewicz, A. Torbus, Warszawa 2014.
Walasik M., Zastosowanie art. 442 Kodeksu postępowania cywilnego w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności, „Polski Proces Cywilny” 2020/1.
Zaborowska P., Delegacyjna właściwość sądu ze względu na „dobro wymiaru sprawiedliwości” w postępowaniu cywilnym, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Prawnicza” 2020/2.
dr hab Tomasz Szanciło
profesor Europejskiej Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Warszawie, Katedra Prawa Prywatnego, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-6015-6769
Właściwość miejscowa sądu dla roszczeń „z umów”
Celem nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 2019 r. w odniesieniu do jego art. 34 było odejście od rozumienia pojęcia „sąd miejsca wykonania umowy” jako powiązanego z miejscem spełnienia świadczenia w rozumieniu art. 454 Kodeksu cywilnego W praktyce, z uwagi na rozwój obrotu bezgotówkowego, sprowadzało się to zwykle do określenia właściwości tego sądu w powiązaniu z siedzibą banku wierzyciela, a ponieważ siedziby banków znajdują się głównie w dużych miejscowościach, znaczna część tego rodzaju spraw trafiała do sądów w tych miejscowościach. Odwołanie się w art. 34 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego do pojęcia świadczenia charakterystycznego ma uzasadnienie w ustawodawstwie europejskim, chociaż polski ustawodawca stara się odejść od kryterium przedmiotowo-podmiotowego charakterystycznego dla aktów prawnych Unii Europejskiej. Zastosowanie europejskiej siatki pojęciowej jest wskazane, gdyż brak jest aksjologicznych argumentów, które przemawiałyby za przeciwnym stanowiskiem.
Słowa kluczowe: właściwość miejscowa sądu, właściwość przemienna sądu, świadczenie charakterystyczne, umowa, konsument
Dr Hab Tomasz Szanciło
Professor of the European School of Law and Administration in Warsaw, Chair of Private Law, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-6015-6769
Territorial jurisdiction for claims ‘under contracts’
The objective of the 2019 amendment of Article 34 of the Civil Procedures Code was to depart from the notion of ‘court of the place where the contract is being fulfilled’ as being related to the place of fulfilment of the performance in the meaning of Article 454 of the Civil Code. In practice, due to the development of non-cash transactions, this usually boiled down to specifying the jurisdiction of this court in connection with the seat of the creditor’s bank, and because the seats of banks are largely located in large towns, a significant proportion of such cases were being filed with courts in these places. The reference in Article 34 § 2 of the Civil Procedures Code to the concept of typical performance is justified in European legislation, although the Polish legislator tries to depart from the subject–object criterion that is typical of acts of law of the European Union. The use of the European concept is advisable, as there are no axiological arguments supporting the opposite position.
Keywords: territorial jurisdiction, alternating jurisdiction, typical performance, contract, consumer
Bibliografia / References
Bělohlávek A.J., Rozporządzenie Rzym I. Konwencja rzymska. Komentarz, t. I, Warszawa 2010.
Dąbrowa J. [w:] System prawa cywilnego, t. 3, część 1, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. Z. Radwański, Wrocław 1981.
Doliwa A. [w:] System prawa handlowego, t. 5a, Prawo umów handlowych, red. M. Stec, Warszawa 2020.
Fik P., Staszczyk P., Prawo właściwe dla zobowiązań umownych - rozporządzenie (WE) Nr 593/2008 (Rzym I). Komentarz, Warszawa 2013.
Filcek G., Spór dłużnika z cesjonariuszem o sąd miejscowo właściwy do dochodzenia świadczeń pieniężnych nabytych w drodze przelewu wierzytelności, „Przegląd Sądowy” 2001/10.
Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2016.
Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2020.
Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, część 1, Zobowiązania. Część ogólna, red. J. Gudowski, Warszawa 2018.
Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. K. Pietrzykowski, Art. 450–1088, Warszawa 2015.
Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, część 1, Zobowiązania – część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2014.
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2017.
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, red. M. Manowska, Warszawa 2021.
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2016.
Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. 1, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020.
Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz, red. O.M. Piaskowska, LEX 2020.
Korzan K., Miejsce i termin zapłaty w pozaegzekucyjnym wykonaniu zobowiązania, „Radca Prawny” 1993/4.
Mataczyński M. [w:] Cywilnoprawna ochrona inwestorów korzystających z usług maklerskich na rynku kapitałowym, red. T. Sójka, Warszawa 2016.
Naworski J.P., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1989 r., III CRN 345/89, „Palestra” 1992/1–2.
Naworski J.P., Zobowiązania pieniężne w obrocie gospodarczym, „Monitor Prawniczy” 1994/6.
Orłowska A., Glosa do wyroku NSA z 25.11.1998 r., III SA 1714/97, „Monitor Prawniczy” 1999/9.
Pazdan M., Prawo właściwe dla umów franchisingowych [w:] Księga pamiątkowa ku czci profesora Leopolda Steckiego, red. M. Bączyk, Toruń 1997.
Poczobut J., Właściwość prawa dla umowy leasingu – zagadnienia węzłowe, „Rejent” 2001/7–8.
Schnitzer A., Handbuch des internationalen Privatrecht, t. 2, Basel 1958.
Siedlecki W., Przegląd orzecznictwa, „Państwo i Prawo” 1984/10.
Socha A., Bankowe rozliczenia pieniężne a świadczenia pieniężne, „Radca Prawny” 2000/2.
Stecki L., Opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych, Poznań 1970.
Sznajder K., Wielość miejsc dostawy a jurysdykcja i właściwość miejscowa sądu (uwagi na tle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich), „Przegląd Sądowy” 2009/2.
Szpunar A., Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla, „Rejent” 1995/5.
Szpunar A., Uwagi o papierach wartościowych na okaziciela, „Przegląd Prawa Handlowego” 1993/14.
Wolski D., Prawo właściwe dla umowy mieszanej w oparciu o postanowienia rozporządzenia rzymskiego pierwszego oraz wcześniej obowiązujących regulacji, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2010, t. 8.
Zachariasiewicz M., Żarnowiec Ł., Zachariasiewicz M.A., Kropka M., Jagielska M., Komentarz do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I), LEX 2013.
Zoll F. [w:] System prawa prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2018.
dr Grzegorz Glanowski
asystent, Zakład Bioetyki i Prawa Medycznego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Krakowie, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8221-8051
Nowe prawo rozliczania ponadlimitowych świadczeń opieki zdrowotnej
Dnia 1.09.2020 r. weszła w życie ustawa z 14.08.2020 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zapewnienia funkcjonowania ochrony zdrowia w związku z epidemią COVID-19 oraz po jej ustaniu. W art. 4 tej ustawy dokonano zmian w ustawie z 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, w szczególności zmieniono sposób rozliczania ponadlimitowych świadczeń opieki zdrowotnej, tzw. nadwykonań. W rzeczywistości nowe przepisy znajdą zastosowanie po 15.02.2021 r., wtedy bowiem przyjdzie ostatecznie rozliczać wykonanie umów z roku 2020. Artykuł zawiera analizę dokonanej zmiany, podejmując próbę rozstrzygnięcia wątpliwości praktycznych, które ujawniły się po wejściu w życie nowych przepisów.
Dr Grzegorz Glanowski
Assistant, Department of Bioethics and Medical Law, Jagiellonian University in Krakow; member of the Kraków Bar Association, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8221-8051
New law on the settlement of healthcare benefits provided in excess of the limit
The Act amending certain Acts to ensure the functioning of healthcare in connection with and after the Covid-19 epidemic of 14 August 2020 became effective on 1 September 2020. Article 4 of this Act made a number of amendments to the Act on healthcare services financed with public funds of 27 August 2004; in particular, the method of accounting for healthcare services in excess of the limit, i.e. over-performance, was amended. In fact, the new regulations will apply from 15 February 2021, because it will then be time to finally settle the performance of contracts from 2020. The article contains an analysis of the change made, trying to resolve a number of practical doubts that appeared after the new regulations entered into force.
Keywords: public healthcare system, contract for the provision of healthcare services, healthcare services provided in excess of the limit, a health emergency
Bibliografia / References
Bagińska E., Umowy o udzielanie świadczeń zdrowotnych między NFZ a świadczeniodawcami [w:] System Prawa Prywatnego, t. 9, Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, red. W.J. Katner, Warszawa 2015.
Baran A., Finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej udzielonych w stanach nagłych nieubezpieczonym, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2016, t. 101.
Bosek L., Roszkiewicz J., Konstytucyjne uwarunkowania systemu udzielania świadczeń zdrowotnych [w:] System Prawa Medycznego, t. 3, Organizacja systemu ochrony zdrowia, red. D. Bach-Golecka, R. Stankiewicz, Warszawa 2020.
Daszkiewicz W., Daszkiewicz P., Podstawy prawne roszczeń o zapłatę za świadczenia medyczne w stanach nagłych, „Państwo i Prawo” 2006/1.
Garlicki L., Zubik M. (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 2, Warszawa 2016.
Gutowski M., Kardas P., Sądowa kontrola konstytucyjności prawa. Kilka uwag o kompetencjach sądów powszechnych do bezpośredniego stosowania Konstytucji, „Palestra” 2016/4.
Glanowski G., Umowa o świadczenie zdrowotne, Warszawa 2019.
Glanowski G., Cena umowna jako podstawa do wyliczenia wynagrodzenia za udzielenie ponadlimitowych świadczeń opieki zdrowotnej na rzecz pacjentów w stanie nagłym. Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 19.03.2019 r., III CZP 80/18, „Przegląd Sądowy” 2020/6.
Janiszewska B., Świadczenia ponadlimitowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego, „Prawo i Medycyna” 2006/1.
Jończyk J., Glosa do wyroku SN z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 18/05, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2006/6, poz. 70.
Jończyk J., Glosa do wyroku SN z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 125/07, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2008/7–8 poz. 72.
Kubot Z., Koncepcja udzielania ponadlimitowych świadczeń zdrowotnych w stosunku zobowiązaniowym świadczeniodawcy z Narodowym Funduszem Zdrowia, „Prawo i Medycyna” 2006/1.
Lach D.E., Powierzanie realizacji zadań publicznych z zakresu zabezpieczenia społecznego podmiotom niepublicznym, „Państwo i Prawo” 2015/2.
Nesterowicz M., Odpowiedzialność NFZ za pozaumowne świadczenia zdrowotne, „Państwo i Prawo” 2006/2.
Pietraszewska-Macheta A. [w:] Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Komentarz, red. A Pietraszewska-Macheta, Warszawa 2018.
Pietraszewska-Macheta A., Sut M., Nowe spojrzenie Sądu Najwyższego na podstawy prawne finansowania tzw. świadczeń ponadlimitowych. Glosa do wyroku SN z dnia 27 sierpnia, III CSK 455/14, „Przegląd Sądowy” 2017/1.
Radwański Z., Panowicz-Lipska J., Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2008.
Safjan M., Bosek L. (red.), Konstytucja RP, t. 1, Komentarz do art. 1–86, Warszawa 2016.
Sroka T., Finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej ze środków publicznych [w:] System prawa medycznego, t. 3, Organizacja systemu ochrony zdrowia, red. D. Bach-Golecka, R. Stankiewicz, Warszawa 2020.
Stec P., Umowy w administracji, Studium cywilnoprawne, Warszawa 2013.
Tuleja P. (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2019.
Twarowski A., Dochodzenie roszczeń wobec NFZ z tytułu tzw. nadwykonań, LEX 2020.
Tymowska K., Zasady finansowania a dostępność, „Prawo i Medycyna” 1999/4.
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008.
Zapotoczna Z., Wysokość wynagrodzenia należnego świadczeniodawcy za świadczenia ponadlimitowe wykonane w stanach nagłych. Uwagi na marginesie uchwały Sądu Najwyższego z 19.03.2019 r., III CZP 80/18, „Przegląd Sądowy” 2020/10.
Zembrzuski T. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do zmian 2019. Tom I i II. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe, Warszawa 2019.
dr Piotr Górecki
sędzia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w stanie spoczynku, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8937-6375
Pokrzywdzony w postępowaniu w sprawach nieletnich. Uwagi na tle decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 10.03.2020 r., 58558/13, Waresiakowie przeciwko Polsce
Od początku obowiązywania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r. toczyła się dyskusja na temat roli i uprawnień pokrzywdzonego. Zgodnie z tą ustawą pokrzywdzony nie został zaliczony do stron postępowania, którymi są: małoletni, rodzice oraz prokurator (art. 30 § 1 ustawy). Niemniej jednak ustawa przyznała mu określone uprawnienia, dlatego bywał określany jako quasi-strona. postępowania. W literaturze sytuacja taka była często krytykowana, ponieważ wskazywano, że pokrzywdzonemu należy przyznać prawo strony. Jednocześnie podkreślano, że specyfika postępowania w sprawach nieletnich uniemożliwia pokrzywdzonemu występowanie w charakterze strony w tym postępowaniu. Wreszcie wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 29.06.2016 r. oraz postanowienie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 2.04.2020 r. w sprawie Waresiakowie przeciwko Polsce (nr 58558/13) przesądziły, że brak możliwości zaskarżenia orzeczeń wydanych w postępowaniu w sprawach nieletnich nie pozbawia pokrzywdzonego ochrony sądowej gwarantowanej przez Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej i nie narusza prawa międzynarodowego.
Słowa kluczowe: pokrzywdzony, Konstytucja RP, nieletni, postępowanie w sprawach nieletnich, ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, prawa pokrzywdzonego
Dr Piotr Górecki
retired judge of the Court of Appeal in Poznań, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8937-6375
The victim in juvenile delinquency proceedings. Comments on the judgment of the European Court of Human Rights of 10 March 2020, Waresiakowie v Poland, no. 58558/13
A discussion about the role and rights of the victim has been in progress since the start of validity of the Act on Juvenile Delinquency Proceedings of 1982. According to this Act, the victim has not been included among the parties to the proceedings, which are minors, parents and the prosecutor (Article 30 § 1 of the Act). Nevertheless, the Act granted him specific rights, which is why he was sometimes referred to as a quasi-party to the proceedings. Such a situation has often been criticized in the literature, because it was pointed out that the victim should be granted the right of being a party. It was simultaneously emphasized that the specific nature of juvenile delinquency proceedings precludes the victim from appearing as a party in these proceedings. Finally, the judgment of the Constitutional Tribunal of 29 June 2016 and the decision of the European Court of Human Rights of 2 April 2020 in Waresiakowie v Poland (no. 58558/13) prejudged that the ability to challenge judgments issued in these proceedings, does not deprive the victim of the judicial protection guaranteed by the Polish Constitution and does not breach international law.
Keywords: victim, Polish Constitution, juvenile, proceedings in juvenile cases, the Act on juvenile delinquency proceedings, the victim’s rights
Bibliografia / References
Bodnar A., Wystąpienie z 24.10.2017 r. do Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego (II.518.5.2017), https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/WG%20do%20MS%20status%20pokrzywdzonego%20upn%20pa%C5%BAdziernik%202017.pdf (dostęp: 7.12.2021 r.).
Czarnecki P., Status pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich, „Przegląd Sądowy” 2021/1.
Czarnecka-Dzialuk B., Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym. Zagadnienia procesowe, Warszawa 1993.
Górecki P., Wybrane problemy na tle stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, „Rodzina i Prawo” 2006/3.
Górecki P., Stachowiak S., Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, komentarz, Warszawa 2007.
Górecki P., Uwagi na temat postępowania w sprawach nieletnich [w:] Skargowy model procesu karnego, Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz i P. Wiliński, Warszawa 2008.
Górecki P., Postępowanie w sprawach nieletnich po nowelizacji z 2013 r., „Przegląd Sądowy” 2014/5.
Górecki P., Konarska-Wrzosek V., Postępowanie w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2019.
Gromek K., Komentarz do ustawy o postepowaniu w sprawach nieletnich, Warszawa 2001.
Grzegorczyk T., Pokrzywdzony w postępowaniu w sprawach nieletnich, „Nowe Prawo” 1986/3.
Konarska-Wrzosek V., Ochrona nieletnich przed demoralizacją i przestępczością w ujęciu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, „Państwo i Prawo” 1999/5.
Korcyl-Wolska M., Dostęp do sądu pokrzywdzonego czynem nieletniego de lege lata i wedle projektu ustawy Prawo nieletnich z 2008 r., „Archiwum Kryminologii” 2007–2008, t. 29–30.
Korycl-Wolska M., Postępowanie w sprawach nieletnich na tle standardów europejskich, Warszawa 2015.
Kułacz M., Z problematyki kontradyktoryjności postępowania wyjaśniającego w sprawach nieletnich, „Prokuratura i Prawo” 2005/1.
Porwisz M., Pokrzywdzony w postępowaniu w sprawach nieletnich, „Probacja” 2016/1.
Stanowska M., Walczak-Żochowska M., Wierzbowski K., Uwagi o profilu ustawy o postepowaniu w sprawach nieletnich (zagadnienia materialnoprawne i procesowe), „Państwo i Prawo” 1983/6.
Ignaczewski J., Czyżby Sąd Najwyższy zapomniał o pokrzywdzonym, „Rzeczpospolita” z 12.02.2003 r.
Ignaszewski J., Pokrzywdzony zbędnym dodatkiem, „Rzeczpospolita” z 7.09.2004, s. C2.
dr Marcin Mrowicki
Centrum Europejskie, Uniwersytet Warszawski, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2072-3850
Granice wolności wypowiedzi a korzystanie z symboli narodowych. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 14.10.2019 r., II KK 381/18
Sąd Najwyższy w wyroku z 14.10.2019 r., II KK 381/18, uniewinnił obwinionego od popełnienia wykroczenia polegającego na deformacji słów hymnu państwowego, wskazując, że działanie ukaranego mające formę wystąpienia dotyczącego istotnej kwestii publicznej, nawiązującego do historycznych okoliczności powstania hymnu, niezawierającego elementów obraźliwych czy agresywnych, nie było czynem społecznie szkodliwym. Zgadzając się z rozstrzygnięciem Sądu Najwyższego, autor glosy zgłasza wątpliwości co do tego, czy uzasadnienie wyroku jest zgodne z wymogami art. 10 ust. 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonej w Rzymie 4.11.1950 r. Nie odzwierciedla bowiem rozumowania wynikającego z tego przepisu pomimo jasnego odwołania się przez Sąd Najwyższy do zawartej w nim normy.
Słowa kluczowe: wolność artystyczna, wykroczenia, hymn państwowy, ochrona symboli narodowych, art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC)
Dr Marcin Mrowicki
Centre for Europe, University of Warsaw, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2072-3850
Limitations of Freedom of Expression and National Symbols. Commentary on Judgment of the Supreme Court of 14 October 2019, case no. II KK 381/18
The Supreme Court, in its judgment of 14 October 2019, case no. II KK 381/18 acquitted the defendant from the administrative offence concerning a deformation of the national anthem. The Supreme Court indicated that the defendant’s conduct concerned significant public matter, related to historical origin of the anthem, lacked any offensive or aggressive form. Hence it lacked social danger. By agreeing with the judgment of the Supreme Court, the author of the commentary raises doubts as to whether the reasoning of the judgment complies with the requirements of Article 10 § 2 of the European Convention on Human Rights. In fact, it does not comply with requirements resulting from this provision, despite the clear reference by the Supreme Court to the norm contained therein.
Keywords: freedom of artistic expression, administrative offences, national anthem, protection of national symbols, article 10 ECHR
Bibliografia / References
Budyn-Kulik M., Kulik M., Wolność działalności artystycznej jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną [w:] Prawnokarne aspekty wolności, red. M. Mozgawa, Kraków 2006.
Bychawska-Siniarska D., Protecting the Right to Freedom of Expression under the European Convention on Human Rights, A handbook for legal practitioners, Rada Europy, Strasburg 2017, https://rm.coe.int/handbook-freedom-of-expression-eng/1680732814 (dostęp: 6.12.2021 r.).
Bychawska-Siniarska D., Rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniu standardów ochrony wolności słowa w Polsce, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017/2.
Ciepły C., O kontratypie sztuki, „Prokuratura i Prawo” 2015/10.
Dąbrowski J., Demenko A., Cenzura w sztuce polskiej po 1989 r., t. 1, Aspekty prawne, Warszawa 2014.
Dee I.I.H., Satyra jako gra retoryczna [w:] Nowa proza amerykańska. Szkice krytyczne, Warszawa 1983.
Demenko A., Granice wolności sztuki w polskim prawie karnym [w:] Wolność sztuki w Polsce i w Niemczech w świetle prawa konstytucyjnego i karnego, Warszawa 2012.
Dziemidok B., O komizmie, Warszawa 1967.
Garlicki L., Pov’con przed Trybunałem w Strasburgu, „Studia Iuridica Lublinesia” 2014/22.
Hasanova G., Fight with Extremism and freedom of religion concerns, Baku 2014.
Lemański J., Satyra polska. Antologia, Warszawa 1958.
Małecki M., Glosa do postanowienia SN z dnia 5 marca 2015 r., III KK 274/14, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2016/10.
Małecki M., Kontratyp sztuki de lege lata [w:] Odpowiedzialność karna artysty za obrazę uczuć religijnych, red. F. Ciepły, Warszawa 2014.
Marek A., Prawo wykroczeń (materialne i procesowe), Warszawa 2004.
Matei A., Art on trial. Freedom of artistic expression and the European Court of Human Rights, 29 V 2018 r., s. 2, http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3186599 (dostęp: 6.12.2021 r.).
Mrowicki M., Granice happeningu. Glosa do wyroku ETPC z dnia 27 lutego 2018 r., 39496/11, LEX 2018.
Nalewajko J.J., Kubiak R., Sztuka jako okoliczność wyłączająca bezprawność?, „Palestra” 2000/9–10.
Piskorski J., Dekryminalizacja działalności artystycznej [w:] Zagadnienia współczesnej polityki kryminalnej, red. T. Dukiet-Nagórska, Bielsko-Biała 2006.
Sobczak J., Wolność ekspresji artystycznej. Regulacje europejskie a rozwiązania polskiego systemu prawnego, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016/2, t. 6.
Warylewski J., Prawnokarne uwarunkowania wolności w zakresie ekspresji seksualnej oraz twórczości (m.in. artystycznej, naukowej i dziennikarskiej) [w:] Prawnokarne aspekty wolności, red. M. Mozgawa, Kraków 2006.
Warylewski J., Zasada ustawowej określoności przesłanek odpowiedzialności karnej a kontratypy pozaustawowe [w:] Okoliczności wyłączające bezprawność czynu, red. J. Majewski, Toruń 2008.
Wiśniewski A., Proporcjonalność i fair balance w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2019/2.
