W sprawie zgodności CETA z prawem Unii Europejskiej i Konstytucją RP w świetle opinii 1/17 Trybunału Sprawiedliwości z 30.04.2019 r.
dr hab. Leszek Bosek, prof. UW
Autor jest sędzią Sądu Najwyższego (ORCID: 0000-0003-3850-0038).
dr hab. Grzegorz Żmij, prof. UŚ
Autor jest sędzią Sądu Najwyższego (ORCID: 0000-0001-5597-8741).
W sprawie zgodności CETA z prawem Unii Europejskiej i Konstytucją RP w świetle opinii 1/17 Trybunału Sprawiedliwości z 30.04.2019 r.
Opinia 1/17 w sprawie CETA stanowi ważną wypowiedź Trybunału Sprawiedliwości pokazującą ewolucję jego stanowiska wobec wyzwań globalizacji światowej gospodarki i wpływu różnych czynników z tym związanych na jego orzecznictwo. Opinia 1/17 nie wyjaśnia naszym zdaniem wystarczająco powodu odstąpienia od zasadniczych ustaleń opinii 2/13 i 1/09 oraz wyroku wielkiej izby C-284/16, Achmea, które wpisywały się w sposób jasny w dotychczasową, konsekwentnie wyznaczoną kolejnymi judykatami linię orzeczniczą Trybunału, eksponującą podstawowe zasady ustrojowe unijnego porządku prawnego. W szczególności trudno uznać za satysfakcjonujące stwierdzenie, że trybunały CETA nie będą stosować ani intepretować prawa Unii, ani państw członkowskich, wymagających jednolitej wykładni na zasadach określonych w art. 267 TFUE, ponieważ stwierdzenie to nie odpowiada obserwacjom praktyki międzynarodowego arbitrażu inwestycyjnego. Z uwagi na integracyjny charakter CETA oraz zasadnicze wątpliwości co do jej zgodności z podstawowymi zasadami Konstytucji RP ustawa upoważaniająca do ewentualnej ratyfikacji tej umowy powinna zostać przyjęta w trybie art. 90 Konstytucji RP.
Słowa kluczowe: zasada demokratyzmu, demokratyczna legitymizacja władzy sądzenia, autonomia prawa Unii Europejskiej, zasada pierwszeństwa, zasada przyznania, międzynarodowy arbitraż inwestycyjny
dr hab. Leszek Bosek, associate professor of the University of Warsaw
The author is a judge of the Supreme Court (ORCID: 0000-0003-3850-0038).
dr hab. Grzegorz Żmij, associate professor of the University of Silesia in Katowice
The author is a judge of the Supreme Court (ORCID: 0000-0001-5597-8741).
On the Consistency of the CETA with EU Law and with the Polish Constitution in the Light of Opinion 1/17 of the Court of Justice of 30 April 2019
Opinion 1/17 concerning the CETA is an important statement of the Court of Justice, showing how its standpoint evolved in the face of challenges of globalization of the world economy and the influence of various related factors on its case law. In our view, opinion 1/17 fails to sufficiently explain the reason for departure from the basic findings contained in opinions 2/13 and 1/09, and judgment of the Grand Chamber in case C-284/16, Achmea, all of which clearly fitted in with the hitherto existing line of the Court’s case law, consistently expressed in the subsequent judgments and emphasizing the fundamental systemic principles of the legal order of the EU. In particular, one can hardly consider satisfactory the statement that CETA Tribunals will not apply or interpret the law of the Union or the Member States, which requires uniform interpretation according to the principles set forth in Article 267 TFEU, because this statement is inconsistent with observations about the practice of international investment arbitration. Due to the integrative nature of the CETA and the serious doubts as to its consistency with the fundamental principles of the Polish Constitution, a statute authorizing the ratification of this Agreement should be adopted according to the procedure set out in Article 90 of the Polish Constitution.
Keywords: principle of democracy, democratic legitimacy of the power to adjudicate, principle of primacy, principle of conferral, international investment arbitration
Bibliografia / References:
Banaszak B., Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999.
Baran K.W., Sądowy wymiar sprawiedliwości w sprawach z zakresu prawa pracy, Warszawa 1996.
Baran K.W., Ugodowe likwidowanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy, Kraków 1992.
Basedow J., The transformation of European Court of Justice an Arbitration Referrals [w:] The Impact of EU Law on International Commercial Arbitration, red. F. Ferrari, New Jork 2017.
Basener N., Investment Protection in the European Union. Considering EU law in investment arbitrations arising from intra-EU and extra-EU bilateral investment agreements, Baden-Baden 2017.
Bergman A., Zur Souveränitätskonzeption des Europäischen Gerichtshofs. Die Autonomie des Unionsrechts und das Völkerrecht, Tübingen 2018.
Birkner S., Freihandel und internationales Investitionsschutzrecht – Modelle und Perspektiven gerichtlicher Streitbeilegung, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2016/45.
Błaszczak Ł., Sąd polubowny a sąd powszechny – określenie wzajemnych relacji w świetle przepisów Kodeksu postępowania cywilnego [w:] Arbitraż i mediacja jako instrumenty wspierania przedsiębiorczości. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Zakład Prawa Handlowego i Gospodarczego Wydziału Prawa Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie w dniach 22–23 września 2006 roku, red. J. Olszewski, B. Sagan, R. Uliasz, Rzeszów 2006.
Błaszczak Ł., Wyrok sądu polubownego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010.
Bogdandy A. von, Schill S., Overcoming Absolute Primacy: Respect for National Identity under the Lisbon Treaty, „Common Market Law Review” 2011/5.
Bonnitcha J., Williams Z.P., State liability for ‘politically’ motivated conduct in the investment treaty regime, „Leiden Journal of International Law” 2020/1.
Börnsen N., Nationales Recht in Investitionsschiedsverfahren, Tübingen 2016
Bosek L., Aktualne zagadnienia sporne w międzynarodowym arbitrażu inwestycyjnym – uwagi na tle wyroku TSUE z 6 marca 2018 r. Achmea C-284/16 [w:] Księga jubileuszowa Adama Brzozowskiego (w druku).
Bosek L., Szwedo P., Czy umowy o wzajemnej ochronie inwestycji są legalne? Różnice interesów: eksporterzy i importerzy kapitału, „Rzeczpospolita” z 20.03.2018 r.
Braun M., Schiedsgericht ist nicht gleich Schiedsgericht, ZDF heute 22.10.2016., www.heute.de/warum-die-vattenfall-klage-vor-schiedsgericht-gegen-deutschland-keien-blaupause-fuer-ceta-ist-45705846.html?view=print.
Classen C.D., Die Unterwerfung demokratischer Hoheitsgewalt unter eine Schiedsgerichtsbarkeit, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2014/25.
Czarny P., Opinia w sprawie decyzji Rady Europejskiej z dnia 16–17 grudnia 2010 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w szczególności procedury jej stanowienia w UE oraz procedury jej ratyfikacji, „Przegląd Sejmowy” 2012/2.
Czeszejko-Sochacki Z., O wymiarze sprawiedliwości w świetle Konstytucji, międzynarodowych standardów i praktyki, „Państwo i Prawo” 1999/9.
Deryng A., Miejsce sądownictwa polubownego a wymiar sprawiedliwości w świetle zasad konstytucyjnych, „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2008/3.
Dolzer R., Tietje C., Wackernagel C. [w:] Internationales Wirtschaftsrecht, red. H. Kronke, W. Melis, H. Kuhn, München 2017.
Dziurda M., Wiśniewski C., Wpływ umów BIT na suwerenność państw, „Przegląd Prawa Handlowego” 2013/12.
Eberhardt P., Olivet C., Profiting from injustice. How law firms, arbitrators and financiers are fueling an investment arbitration boom, Brussels–Amsterdam 2012.
Elsing S.H., Gräfin Grote F., TTIP und der Spill-over-Effekt auf die Handelsschiedsgerichtsbarkeit, „Recht internationalen Wirtschaft” 2018.
Ereciński T., Aktualne problemy ustroju sądownictwa, „Państwo i Prawo” 1981/5.
Ereciński T., Gudowski J., Iwulski J., Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, red. J. Gudowski, Warszawa 2002.
Ereciński T., Weitz K., Efektywność ochrony prawnej udzielanej przez sądy w Polsce, „Przegląd Sądowy” 2005/10.
Ereciński T., Weitz K., Sąd arbitrażowy, Warszawa 2008.
Fisahn A., Ciftci R., CETA und TTIP: Demokratische Bedenken zu einigen Aspekten, „Kritische Justiz” 2015/3.
Flessner A., Investitionsschutz durch völkerrechtliche Verträge wie TTIP und CETA – ein Fall für das Verfassungsrecht!, „Recht und Politik” 2015/3.
Galicki Z., Opinia w sprawie trybu ratyfikacji decyzji Rady Europejskiej nr 2011/199 z dnia 25 marca 2011 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w odniesieniu do mechanizmu stabilności dla państw członkowskich, których walutą jest euro, „Przegląd Sejmowy” 2012/3.
Garlicki L. (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2007.
Gramlich L., Conen C., Verfassungs- und unionsrechtliche Aspekte einer Investor-Staat-Streitbeilegung, „Zeitschrift für öffentliches Recht” 2015/4.
Gruszczyński Ł., Wymóg jednolitych opakowań wyrobów tytoniowych w kontekście zobowiązań Porozumienia TRIPS, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej” 2015/1.
Gruszczyński Ł., Zakaz publicznego prezentowania wyrobów tytoniowych w punktach sprzedaży jako środek o skutku równoważnym. Glosa do orzeczenia Trybunału EFTA z 12.09.2011 r., E-16/10, „Europejski Przegląd Sądowy” 2013/2.
Gruszczyński Ł., Nowak Ł., Jednolite opakowania wyrobów tytoniowych a międzynarodowe prawo inwestycyjne. Uwagi w kontekście sporu Philip Morris Asia Limited v. Australia, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2015/13.
Grzegorczyk P., Weitz K. [w:] Konstytucja RP, t. 1, Komentarz do art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
Hess B., A European Law Reading of Achmea, http://conflictoflaws.net/2018/a-european-reading-of-achmea/ vom.
Hess B., The Fate of Investment Dispute Resolution after the Achmea Decision of the European Court of Justice, „MPILux Research Paper Series” 2018/3.
Hindelang S., Repellent Forces: The CJEU and Investor-State Dispute Settlement, „ Archiv des Völkerrechts” 2015/1.
Hindelang S., The Limited Immediate Effects of CJEU’s Achmea Judgement, https://www.steffenhindelang.de/publikationen/the-disruption-of-the-eus-judicial-dialogue-by-intra-eu-investment-tribunals-and-the-limited-immediate-effects-of-cjeus-achmea-judgement/.
Hoppe T., The German Federal Court of Justice Marks a Possible Way for the CJEU’s Preliminary Ruling: The Compatibility of Investment Arbitration Clauses in Intra-EU Bilateral Investment Treaties with European Union Law, „German Yearbook of International Law” 2017/59.
Kański L., Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości w europejskich państwach socjalistycznych, Poznań 1973.
Kędzia Z., Opinia w sprawie wybranych aspektów prawnych ratyfikacji umowy międzynarodowej, „Przegląd Sejmowy” 2009/1.
Kirchhof P., Der deutsche Staat im Prozeß der europäischen Integration [w:] Handbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland, t. 10, Deutschland in der Staatengemeinschaft, red. J. Isensee, P. Kirchhof, Heidelberg 2012.
Klages R., Autonomie sticht Schiedsklausel, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2018.
Kottmann M., Investitionsschutzrecht: EuGH-Vorlage zur Wirksamkeit von Schiedsvereinbarungen in Investitionsschutzabkommen, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2016.
Kozłowski A., Opinia w sprawie trybu ratyfikacji decyzji Rady Europejskiej nr 2011/199 z dnia 25 marca 2011 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w odniesieniu do mechanizmu stabilności dla państw członkowskich, których walutą jest euro, „Przegląd Sejmowy” 2012/3.
Kreindler R., The Law Applicable to International Investment Disputes [w:] Arbitrating Foreign Investment Disputes. Procedural and Substantive Legal Aspects, red. N. Horn, Alphenaan den Rijn 2004.
Kubuj K., Opinia w sprawie decyzji Rady Europejskiej z dnia 16–17 grudnia 2010 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w szczególności procedury jej stanowienia w UE oraz procedury jej ratyfikacji, „Przegląd Sejmowy” 2012/2.
Kułaga Ł., Udział Polski w transformacji międzynarodowego prawa inwestycyjnego. Aspekty prawnomiędzynarodowe i konstytucyjne, „Przegląd Sejmowy” 2018/3.
Kułaga Ł., W kierunku zmiany paradygmatu międzynarodowych porozumień inwestycyjnych, „Forum Prawnicze” 2016/5.
Kuratowski R., Sądownictwo polubowne. Studjum, Warszawa 1932.
Lin T.-Y., Compulsory License for Access to Medicines, Expropriation and Investor-State Arbitration under Bilateral Investment Agreements: Are there issues beyond the TRIPS Agreement?, „IIC-International Review of Intellectual Property and Competition Law” 2010/40.
Lubiński K., Istota i charakter prawny działalności sądu w postępowaniu nieprocesowym, Toruń 1985.
Lubiński K., Pojęcie i zakres wymiaru sprawiedliwości, „Studia Prawnicze” 1987/4.
Ly F. De, Conflicts of laws in international arbitration – an overview [w:] Conflict of Laws in International Arbitration, red. F. Ferrari, S. Kröll, München 2011.
McLachlan C., Shore L., Weininger M., International Investment Arbitration. Substantive Principles, Oxford 2017.
Menkes M., Arbitraż inwestycyjny w Transatlantyckim Partnerstwie w Dziedzinie Handlu i Inwestycji, „Państwo i Prawo” 2017/2.
Mik C., Opinia w sprawie decyzji Rady Europejskiej z dnia 16–17 grudnia 2010 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w szczególności procedury jej stanowienia w UE oraz procedury jej ratyfikacji, „Przegląd Sejmowy” 2012/2.
Mik C., Przekazanie kompetencji przez Rzeczpospolitą Polską na rzecz Unii Europejskiej i jego następstwa prawne (uwagi na tle art. 90 ust. 1 Konstytucji) [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toruń 1999.
Mik C., Unia Europejska wobec międzynarodowego prawa inwestycyjnego [w:] Iura et negotia. Księga jubileuszowa z okazji 15-lecia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, red. A. Tarwacka, Warszawa 2015.
Miller R.D., Autonomie des Unionsrechts versus Schiedsgerichtsbarkeit, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2018.
Morek R., ADR w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004.
Kułaga Ł., Międzynarodowy arbitraż inwestycyjny z perspektywy zasady rządów prawa [w:] Arbitraż w prawie międzynarodowym, red. C. Mik, Warszawa 2014, s. 202-219
Kułaga Ł., Traktowanie sprawiedliwe i słuszne a minimalny standard traktowania w międzynarodowym prawie inwestycyjnym, Warszawa 2016.
Nazzini R., The Law Applicable to the Arbitration Agreement: Towards Transnational Principles, „International & Comparative Law Quarterly” 2016/3.
Nowak-Far A., Opinia w sprawie decyzji Rady Europejskiej z dnia 16–17 grudnia 2010 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w szczególności procedury jej stanowienia w UE oraz procedury jej ratyfikacji, „Przegląd Sejmowy” 2012/2.
Nowicka A., Skubisz R., Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości w sprawie jednolitego patentu europejskiego (uwagi krytyczne), „Państwo i Prawo” 2015/11.
Ohler C., Die Vereinbarkeit von Investor-Staat-Schiedsverfahren mit deutschem und europäischem Verfassungsrecht, „Juristen Zeitung” 2015/7.
Oniszczuk J., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego na początku XXI w., Kraków 2004.
Osrecak J., The Role of Tribunals and Courts in Preserving the Rule of Law in International Commercial Arbitration: A Croatian Perspective, „The American Review of International Arbitration” 2017/1.
Petersmann E.-U., How to Reconcile Health Law and Economic Law with Human Rights? Administration of Justice in Tobacco Control Disputes, „Asian Journal of WTO & International Health Law and Policy” 2015/10. Lo M.-W., Making the Fair and Equitable Treatment Healthier for the Tobacco Control? A Systemic View on the Possible Tension between the FCTC and Investor Regime, „Asian Journal of WTO & International Health Law and Policy” 2016/1.
Piasecki K., Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Warszawa 1995.
Pietro D. di, General Remarks on Arbitrability under the New York Convention [w:] Arbitrability: International and Comparative Perspectives, red. L.A. Mistelis, S.L. Brekoulakis, Alphen aan den Rijn 2009.
Pinzler P., Uchatius W., Kohlenberg K., Im Namen des Geldes. Schattenjustiz, „Zeit Online” z 27.02.2014 r.
Pogonowski P., Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005.
Pogonowski P., Wpływ wejścia w życie Konstytucji RP z 1997 r. na sądowe postępowanie cywilne [w:] Czterdziestolecie Kodeksu postępowania cywilnego. Zjazd Katedr Postępowania Cywilnego w Zakopanem (7–9 października 2005 r.), Kraków 2006.
Pomorski M., Konstytucyjna zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości w PRL, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1970.
Pospieszalski K.M., O znaczeniu terminu „wymiar sprawiedliwości” [w:] Księga pamiątkowa ku czci Konstantego Grzybowskiego, Kraków 1971.
Pyka M., Pojęcie inwestycji w międzynarodowym arbitrażu inwestycyjnym, Warszawa 2018.
Quesnel M., La protection de l’identité constitutionnelle de la France, Paris 2015.
Reinisch A. [w:] Internationales Wirtschaftsrecht, red. Ch. Tietje, Berlin 2015.
Resich Z., Pojęcie wymiaru sprawiedliwości w świetle ostatniej nowelizacji Konstytucji PRL, „Nowe Prawo” 1977/3.
Rozmaryn S., Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL, Warszawa 1961.
Sagan S., Konstytucyjne organy ochrony prawa [w:] Organy i korporacje ochrony prawa, red. S. Sagan, Warszawa 2001.
Schill S., Investitionsschutz in EU-Freihandelsabkommen: Erosion gesetzgeberischen Gestaltungsmacht? Ein rechtvergleichende Analyse im Mehrebenengeflecht von Verfassungs-, Unions- und Völkerrecht am Beispiel des EU-Freihandelsabkommens mit Kanada (CETA), „Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht. Heidelberg Journal of International Law” 2018/1.
Schorkopf F., Nationale Verfassungsidentität und europäische Solidarität: Die Perspektive des Grundgesetzes, [w:] Europäische Solidarität und nationale Identität: Überlegungen im Kontext der Krise im Euroraum, red. C. Calliess, Tübingen 2013.
Siedlecki W., Zasady wymiaru sprawiedliwości i naczelne zasady procesu cywilnego w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego” 1978/10.
Skupiński J., Gwarancje prawidłowości orzekania na tle sporu o pojęcie wymiaru sprawiedliwości, „Państwo i Prawo” 1972/8–9.
Sołtysiński S., Arbitraż inwestycyjny, kohabitacja z wymiarem sprawiedliwości, rosnące koszty oraz inne problemy sądownictwa polubownego [w:] Aurea praxis, aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, Warszawa 2011.
Steinbach A., Investor-Staat-Schiedsverfahren und Verfassungsrecht, „Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht” 2016/1.
Stöbener de Mora P.S., Das Achmea-Urteil zum Intra-EU-Investitionsschutz. Die Auswirkungen und die Notwendigkeit eines EU-weiten Schutzmechanismus, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2018.
Stoll P.-T., Holterhus T.P., Gött H., Investitionsschutz und Verfassung, Tübingen 2017.
Sznajder-Peroń K. [w:] System Prawa Prywatnego, t. 20 A, Prawo prywatne międzynarodowe, red. M. Pazdan, Warszawa 2014.
Szpunar M., Referrals of Preliminary Questions by Arbitral Tribunals to the CJEU [w:] The Impact of EU Law on International Commercial Arbitration, red. F. Ferrari, New Jork 2017.
Szpunar M. [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, t. 2, Komentarz do art. 87–243, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
Szydło M., Opinia w sprawie trybu ratyfikacji decyzji Rady Europejskiej nr 2011/199 z dnia 25 marca 2011 r. dotyczącej zmiany art. 136 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w odniesieniu do mechanizmu stabilności dla państw członkowskich, których walutą jest euro, „Przegląd Sejmowy” 2012/3.
Travieso F., Tobacco control measures, plain packaging and indirect expropriation: A ‘tension and integrity’ structure in international investment arbitration?, „International Business Law Journal” 2016/5.
Vadi V., Public Health in International Investment Law and Arbitration, London 2012.
Vadi V., Trade Mark Protection, Public Health and International Investment Law: Strains and Paradoxes, „European Journal of International Law” 2009/3.
Waligórski M., Organizacja wymiaru sprawiedliwości, Kraków 1952.
Weitz K., Sądownictwo polubowne a sądy państwowe, „Przegląd Sądowy” 2007/3.
Wilske S., Du sollst keine anderen Gerichte neben mir haben! Von alttestamentarischen Eifersucht und verlorenem Rechtsschutz für Investoren in EU-Staaten, „Recht der internationalen Wirtschaft” 2018/5.
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000.
Włodyka S., Granice konstytucyjnej zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości [w:] Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa–Wrocław 1967.
Włodyka S., Konstytucyjna zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości w PRL, „Państwo i Prawo” 1964/11.
Włodyka S., Organizacja sądownictwa, Kraków 1959.
Włodyka S., Organizacja wymiaru sprawiedliwości w PRL, Warszawa 1963.
Włodyka S., Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975.
Wojtyczek K., Przekazywanie kompetencji państwa organizacjom międzynarodowym, Kraków 2007.
Zrałek J., Znaczenie miejsca arbitrażu w erze globalizacji postępowania arbitrażowego, Warszawa 2017.
Zubik M., Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sądowy” 2005/3.
Żmij G., Investitionsstreitigkeiten zwischen Deutschland und Polen aus der europäischen Perspektive. Anmerkung zum Achmea-Urteil und seinen Folgen, „Zeitschrift für Europäisches Privatrecht” 2019/3.
prof. zw. dr hab. Andrzej Marian Świątkowski
Akademia Ignatianum w Krakowie (ORCID: 0000-0003-1753-7819).
Dyrektywa 2019/1152 – przejrzyste i przewidywalne warunki pracy w Unii Europejskiej (część 2)
Dyrektywa 2019/1152 reguluje minimalne wymagania dotyczące warunków pracy, na które składają się: maksymalna długość okresu próbnego, równoległe zatrudnienie, minimalna przewidywalność pracy, środki uzupełniające zatrudnienie na podstawie umów o pracę na żądanie, przejście do innych form pracy, obowiązkowe szkolenia i układy zbiorowe pracy. W części drugiej artykułu na temat przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w Unii Europejskiej omówiono postanowienia horyzontalne regulujące domniemania prawne, odmienny rozkład ciężaru dowodów, zabezpieczające przestrzeganie ustanowionych przez prawodawcę unijnego standardów wykonywania pracy.
Słowa kluczowe: czas pracy, domniemania prawne, okres próbny, praca na „żądanie”, rozkład ciężaru dowodów
prof. zw. dr hab. Andrzej Marian Świątkowski [full profesor]
Jesuit University Ignatianum in Krakow (ORCID: 0000-0003-1753-7819)
Directive 2019/1152: Transparent and Predictable Working Conditions in the European Union (part II)
Directive 2019/1152 regulates the minimum requirements for working conditions, which include: maximum length of probationary period, parallel employment, minimum work predictability, measures complementary in respect of employment based on on-demand employment contracts, transition to other forms of work, compulsory training and collective labour agreements. In the second part of the article on transparent and predictable working conditions in the European Union, horizontal provisions are discussed. These provisions regulate legal presumptions, change the distribution of the standard of proof, ensure compliance with the standards of work performance established by the EU legislator.
Keywords: working time, legal presumptions, probationary period, work ‘on request’, distribution of the burden of proof
Bibliografia / References:
Hendrickx F., The European Social Pillar: A first evaluation, „European Labour Law Journal” 2018/1.
Surdykowska B., Projekt dyrektywy w sprawie przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w UE – element implementacji Europejskiego filaru praw socjalnych, „Monitor Prawa Pracy” 2018/3.
Świątkowski A.M., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2019.
Świątkowski A.M., Prawo do ochrony w przypadku zwolnienia z pracy bez uzasadnionego powodu a kwestia ratyfikacji Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej, cz. 1, Europejskie standardy ochrony przed wypowiedzeniem, „Przegląd Prawa Publicznego” 2017/10
Świątkowski A.M., Prawo do ochrony w przypadku zwolnienia z pracy bez uzasadnionego powodu a kwestia ratyfikacji Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej, cz. 2, Odpowiednie wynagrodzenie szkody, „Przegląd Prawa Publicznego” 2017/11.
dr hab. Inga Kawka
Autorka jest adiunktem w Katedrze Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego (ORCID: 0000-0001-6909-5798).
Wieloletni budżet Unii Europejskiej jako instrument europejskiej solidarności w walce z kryzysem wywołanym pandemią COVID-19
Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie, czy kraje UE najbardziej dotknięte skutkami pandemii COVID-19, dzięki europejskiej solidarności, będą mogły liczyć na wystarczające wsparcie z unijnego budżetu wieloletniego. Przedmiotem analizy są unijne rozwiązania mające wesprzeć finansowo państwa członkowskie UE w walce z kryzysem w służbie zdrowia oraz gospodarczym i społecznym wywołanym przez pandemię koronawirusa. Artykuł dotyczy również znaczenia europejskiej solidarności w prawie UE oraz rozwiązań ją wyrażających wypracowanych w zakresie unijnych wieloletnich ram finansowych.
Słowa kluczowe: wieloletni budżet UE, europejska solidarność, kryzys wywołany COVID-19
dr hab. Inga Kawka
The author is an assistant professor at the Chair of European Law, Faculty of Law and Administration, Jagiellonian University in Krakow (ORCID: 0000-0001-6909-5798).
The European Union’s Multiannual Budget as an Instrument of European Solidarity in the Fight against the Crisis Caused by the COVID-19 Pandemic
The aim of the article is to answer the question whether the EU countries most affected by the consequences of the COVID-19 pandemic will be able, thanks to European solidarity, to count on sufficient support from the bloc’s multiannual budget. Analysed are EU solutions aimed at supporting the EU Member States financially in their fight against the healthcare crisis as well as the economic and social crisis caused by the coronavirus pandemic. The article also focuses on the importance of European solidarity in EU law and the solutions that express that notion developed within the scope of the EU’s Multiannual Financial Framework.
Keywords: European Union’s multiannual budget, European solidarity, crisis caused by COVID-19
Bibliografia / References:
Bayer L., New factions emerge in EU recovery fund fight. Tussle for billions upends alliances, Politico, 16.6.2020.
Bieber R., Maiani F., Sans solidarité point d’Union européenne. Regards croisés sur les crises de l’Union économique et monétaire et du Système européen commun d’asile, „Revue trimestrielle de droit europeen”, 2012/2.
Blanquet M., L’Union européenne en tant que système de solidarité: la notion de solidarité européenne [w:] Solidarité(s). Perspectives juridiques, red. M. Hecquard-Théron, Toulouse 2009.
Bujalski R., UE uelastycznia fundusze strukturalne i inwestycyjne do walki z koronawirusem, LEX 2020.
Chassin C.-A., La crise des migrants: l’Europe à la croisée des chemins, „Revue Europe” 2016/3.
Favreau B., La Charte des droits fondamentaux: pourquoi et comment? La Charte des droits fondamentaux de l’Union européenne après le traité de Lisbonne, Bruxelles 2010.
Fernandes N., Economic Effects of Coronavirus Outbreak (COVID-19) on the World Economy, https://ssrn.com/abstract=3557504.
Goldner Lang I., No Solidarity without Loyalty: Why Do Member States Violate EU Migration and Asylum Law and What Can Be Done?, „European Journal of Migration and Law”, 2020/1.
Hochrainer-Stigler S., Linnerooth-Bayer J., Mechler R., The European Union Solidarity Fund: Its legitimacy, viability and efficiency „Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change” 2010/7.
Joerges C., Roedl F., „Social Market Economy” as Europe’s Social Model?, https://ssrn.com/abstract=635362.
Knopik R., Fundusze strukturalne oraz fundusz spójności, red. T. Kierzkowski, Warszawa 2009.
Kölling M., How much Solidarity is in the EU Budget?, „Perspectives on Federalism” 2015/3.
Küçük E., Solidarity in EU Law: An Elusive Political Statement or a Legal Principle with Substance? „Maastricht Journal of European and Comparative Law”, 2016/6.
Lagarde C., de Guindos L., Oświadczenie wstępne. Konferencja prasowa, 30.04.2020 r., https://www.ecb.europa.eu/press/pressconf/2020/html/ecb.is200430~ab3058e07f.pl.html.
Marin L., Waiting (and Paying) for Godot: Analyzing the Systemic Consequences of the Solidarity Crisis in EU Asylum Law, „ European Journal of Migration and Law”, 2020/1.
Martinico G., The Meta-National Dimension of Solidarity in EU law. On the Impact of the EU Cohesion Policies on the ‘Form of Union’, „Sant’Anna Legal Studies” 2013/1.
Massip R., Ce jour-là l’Europe est née, Lausanne 1980.
Nicola M. i in., The socio-economic implications of the coronavirus pandemic (COVID-19): A review, „International Journal of Surgery” 2020/78.
Nowak-Far A., Finanse Unii Europejskiej. Aspekty instytucjonalne i prawne, t. 7, Warszawa 2009.
Padoa-Schioppy T., Efficiency, Stability and Equity: A Strategy for the Evolution of the Economic System of the European Community, Oxford 1987.
Trzcińska A., Europejski Mechanizm Stabilności jako stabilizator w planowanej unii finansowej, https://www.nbp.pl/badania/seminaria/10iv2013.pdf.
dr Piotr Staszczyk
Autor jest referendarzem w Trybunale Sprawiedliwości UE (ORCID: 0000-0003-0538-3998).
Akty soft law jako reakcja instytucji unijnych na skutki pandemii COVID-19
Niniejszy artykuł skupia się na analizie charakteru i skutków aktów soft law wydanych przez instytucje Unii Europejskiej w reakcji na pandemię COVID-19. Aby uniknąć nadmiernej sprawozdawczości, nie zostaną one wymienione w całości ani nie zostanie zrelacjonowana w sposób szczegółowy ich zawartość. Analiza skupi się na kompleksowym zbadaniu tych aktów z punktu widzenia ich cech ogólnych i zauważonych specyficzności w odniesieniu do innych aktów o charakterze niewiążącym. Tak zakreśloną analizę należy jednak rozpocząć od kwestii o naturze dużo bardziej generalnej, ponieważ problematyka skutków prawnych aktów soft law, w porównaniu z innymi źródłami prawa unijnego, jest stosunkowo rzadko przedmiotem badań w literaturze.
Słowa kluczowe: COVID-19, koronawirus, soft law, prawo miękkie, reakcja na pandemię, prawo UE
dr Piotr Staszczyk
The author is a référendaire (legal secretary) at the Court of Justice of the European Union (ORCID: 0000-0003-0538-3998).
Soft Law Acts as EU Institutions’ Response to the Effects of the COVID-19 Pandemic
This article focuses on analyzing the nature and effects of soft law acts issued by the European Union institutions in response to the COVID-19 pandemic. To avoid over-reporting, they will not be listed in full, nor will their content be reported in detail. The analysis will focus on a comprehensive study of these acts from the point of view of their general characteristics and specificities in relation to other non-binding acts of law. However, such an analysis should start from a much more general issue, as the question of the legal effects of soft law acts, compared to other sources of EU law, is quite rarely the subject of study in the literature.
Keywords: COVID-19, coronavirus, soft law, reaction to the pandemic, EU law
Bibliografia / References:
Banks K. [w:] The Division of Competences between the EU and the Member States. Reflections on the Past, the Present and the Future, red. S. Garben, I. Govaere, Oksford 2017
Bertemes J.-P., Dürfeld K., Applications de suivi vs. Covid-19: tout ce que vous devez savoir, https://www.science.lu/fr/fact-check-applications-suivi-protection-des-donnees/applications-suivi-vs-covid-19-tout-ce-que-vous-devez-savoir (dostęp: 8.06.2020 r.).
Bertrand B., Les enjeux de la soft law dans l’Union européenne, „Revue de l’Union Européenne” 2014.
Brehon N.-J., The European Union and the Coronavirus, https://www.robert-schuman.eu/en/european-issues/0553-the-european-union-and-the-coronavirus (dostęp: 8.06.2020 r.).
Chudyba A., Związanie aktami unijnego soft law. Uwagi na tle prawa konkurencji, „Internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 2019/6.
Dorpe van S., Goodbye competition. Hello industrial strategy, https://www.politico.eu/article/goodbye-competition-hello-industrial-strategy-europe/ (dostęp: 8.06.2020 r.).
Eliantonio M., Stefan O., Soft Law Before the European Courts: Discovering a ‘common pattern’?, „Yearbook of European Law” 2018/37.
Fana M., Tolan S., Torrejón S., Urzi Brancati C., Fernández-Macías E., The COVID confinement measures and EU labour markets, https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC120578/jrc120578_report_covid_confinement_measures_final_updated_good.pdf.
Klabbers J., Informal Instruments before the European Court of Justice, „Common Market Law Review” 1994/31. Schwarze J., Soft Law im Recht der Europäischen Union, „Europarecht” 2011/1.
Kovács A., Tóth T., Forgács A., The Legal Effects of European Soft Law and Their Recognition at National Administrative Courts, „ELTE Law Journal” 2016/2.
Kowalik-Bańczyk K., Kompetencje Unii Europejskiej wobec epidemii COVID-19, „Europejski Przegląd Sądowy” 2020/5.
Michałowicz A., Stosowanie aplikacji mobilnych podczas pandemii COVID-19 z perspektywy ochrony danych osobowych, „Europejski Przegląd Sądowy” 2020/6.
Pisani-Ferry J., Facts, not words: the EU role in the de-confinement phase, https://www.bruegel.org/2020/04/facts-not-words-the-eu-role-in-the-de-confinement-phase/ (dostęp: 8.06.2020 r.).
Scott J., In Legal Limbo: Post-Legislative Guidance as a Challenge for European Administrative Law, „Common Market Law Review” 2011/48.
Senden L., Soft Law in European Community Law, Oksford 2004.
Soltani A., Calo R., Bergstrom C., Contact-tracing apps are not a solution to the COVID-19 crisis, https://www.brookings.edu/techstream/inaccurate-and-insecure-why-contact-tracing-apps-could-be-a-disaster/ (dostęp: 8.06.2020 r.).
Sołtys A., Obowiązek wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem unijnym jako instrument zapewniania efektywności prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2015.
Ştefan O., Soft Law in Court. Competition Law, State Aid and the Court of Justice of the European Union, Alphen aan den Rijn 2012, 2013.
Terpan F., Soft Law in the European Union – The Changing Nature of EU Law, „European Law Journal” 2015/1.
Wanat Z., Eder F., Jourová: Brussels ‘concerned’ by Polish, Hungarian coronavirus measures, https://www.politico.eu/article/jourova-brussels-concerned-by-polish-hungarian-coronavirus-measures/ (dostęp: 8.06.2020 r.).
Wellens K.C., Borchardt G.M., Soft Law in European Community Law, „European Law Review” 1989/14.
dr Olga Hałub-Kowalczyk
Autorka jest asystentem w Katedrze Prawa Konstytucyjnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego (ORCID: 0000-0003-2747-2625).
Ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami handlowymi w prawie Unii Europejskiej w czasie pandemii COVID-19
Przedmiotem niniejszego artykułu jest próba analizy działań podejmowanych przez Unię Europejską w zakresie odnoszącym się do przeciwdziałania nieuczciwym praktykom handlowym stosowanym wobec konsumentów w okresie pandemii koronawirusa. W sposób szczególny odniesiono się do ofert i reklam produktów leczniczych oraz wyrobów medycznych wykorzystywanych w związku z epidemią COVID-19. Przedstawiono także przedsięwzięcia podejmowane przez Komisję Europejską oraz sieć CPC we współpracy z operatorami internetowymi, służące ujednoliceniu standardów ochrony konsumentów w czasie pandemii.
Słowa kluczowe: ochrona konsumentów w Unii Europejskiej, nieuczciwe praktyki handlowe, COVID-19, sieć CPC, procedura ad-hoc sweep
dr Olga Hałub-Kowalczyk
The author is a research assistant at the Chair of Constitutional Law, Faculty of Law, Administration and Economics, University of Wroclaw (ORCID: 0000-0003-2747-2625).
Protection of Consumers against Unfair Commercial Practices in EU Law during the COVID-19 Pandemic
This paper aims to analyse the activities of the European Union as part of the fight against unfair commercial practices towards consumers in the age of the coronavirus pandemic. This issue is discussed with special focus on the offers and advertisements concerning medicinal products and medical devices used during the COVID-19 epidemic. It also presents the activities undertaken by the European Commission and the CPC network in cooperation with Internet providers, which activities can significantly help unify the standards of consumer protection during the pandemic.
Keywords: consumer protection in the European Union, unfair commercial practices, COVID-19, CPC network, ad-hoc sweep procedure
Bibliografia / References:
Grzegorczyk F., Prawo konsumenckie w Unii Europejskiej. Aspekty systemowe harmonizacji, Warszawa 2009.
J.K., Koronawirus: Unia Europejska walczy z nieuczciwymi sprzedawcami, https://www.rp.pl/Konsumenci/303239962-Koronawirus-Unia-Europejska-walczy-z-nieuczciwymi-sprzedawcami.html.
Jabłońska-Bonca J., Wieczorek E., Ochrona konsumenta w ustawodawstwie polskim i prawie Unii Europejskiej [w:] Polska w Unii Europejskiej. Perspektywy, warunki, szanse i zagrożenia, red. C. Mik, Toruń 1997.
Królikowska-Olczak M., Pachuca-Smulska B. (red.), Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej, Warszawa 2013.
Łętowska E., Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004.
Malczyńska-Biały M., Unia Europejska wobec potrzeby ochrony konsumentów, „Polityka i Społeczeństwo” 2012/9.
Maliszewska-Nienartowicz J., Ewolucja ochrony konsumenta w europejskim prawie wspólnotowym, Toruń 2004.
Micklitz H.W., Weatherill S., Consumer policy in the European Community: Before and after Maastricht, „Journal of Consumer Policy” 1993/3–4.
Mikłaszewicz P., Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008.
Namysłowska M., Czarna lista nieuczciwych praktyk handlowych a granice prawa zwalczania nieuczciwej konkurencji w Unii Europejskiej, Warszawa 2014.
Nowińska E., Cybula P. (red.), Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Kraków 2005.
Santa Maria A., Gamaro E., Missanelli P., EU at Time of COVID-19, https://www.natlawreview.com/article/eu-time-covid-19.
Schwan G., Without a New European Patriotism, the Decline of the EU is Inevitable, http://www.iconnectblog.com/2020/04/icon-guest-editorial-without-a-new-european-patriotism-the-decline-of-the-eu-is-inevitable/?fbclid=IwAR3_yyMRphZAP6sAwim_X20mHLaPMbpJvzMceSRGn66cmYNOdUobUuPxAmQ.
Skubisz R., Cele i zakres zastosowania ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Dylematy trudnego sąsiedztwa z ustawą o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym [w:] Prawo konkurencji. 25 lat, red. T. Skoczny, Warszawa 2016.
Stefanicki R., Konstytucjonalizacja ochrony konsumentów na tle standardów prawa unijnego, „Państwo i Prawo” 2008/3.
Stefanicki R., Nieuczciwe praktyki handlowe w świetle prawodawstwa Unii Europejskiej – dyrektywa 2005/29, Warszawa 2007.
Strzelecki M., Praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów w świetle zupełnej harmonizacji praktyk handlowych wynikającej z dyrektywy 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych [w:] Prawo konsumenckie w praktyce, red. M. Czarnecka, T.
Zając M., Polityka ochrony konsumenta w Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2006/734.
dr hab. Monika Niedźwiedź
Autorka jest adiunktem w Katedrze Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (ORCID: 0000-0002-4822-6119).
Zasady ogólne europejskiego prawa administracyjnego – zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 13.07.1965 r., 111/63, Lemmerz-Werke GmbH przeciwko Wysokiej Władzy EWWiS
Zasada ochrony uzasadnionych (uprawnionych, słusznych) oczekiwań pełni istotną funkcję gwarancyjną w relacji jednostka – administracja publiczna. Jest fundamentem zaufania jednostki do administracji publicznej. Jest zasadą ogólną prawa UE. Tak jak wymienione w poprzednich odsłonach cyklu zasady legalizmu i pewności prawa, ma swoje korzenie w zasadzie państwa prawnego (art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej) oraz czerpie z tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, na co często zwraca uwagę Trybunał w swoim orzecznictwie.
Słowa kluczowe: zasady ogólne, uzasadnione oczekiwania, pewność prawa, uchylenie aktu administracyjnego
dr hab. Monika Niedźwiedź
The author is an assistant professor at the Chair of EU Law, Faculty of Law and Administration, Jagiellonian University in Krakow (ORCID: 0000-0002-4822-6119).
General Principles of EU Administrative Law: Principle of Protection of Legitimate Expectations. Introduction and judgment of the Court of Justice of 13 July 1965, 111/63, Lemmerz-Werke GmbH v. High Authority of the ECSC
The judgment of the Court of Justice in the case of Lemmerz-Werke GmbH v. High Authority of the ECSC can be described as a ‘cornerstone’, because it is treated as the first one in which the Court referred to this principle, indicating the source of inspiration in the German concept of ‘protection of trust’ (Vertrauensschutz). The ruling in question also reveals the close relationship between the principle of legal certainty and the principle of protection of legitimate expectations, especially when the source of legitimate expectation is an administrative act. The cited judgment also refers to the conditions of protection of legitimate expectations, which conditions determine whether, as a result of the behaviour of an EU institution, an expectation has been created; the expectation is understood as the possibility of affecting an individual’s behaviour in accordance with what results from the ‘position’ of an institution, body or organizational unit of the European Union, and assessing whether this expectation is legitimate, i.e. whether it deserves protection in the light of an individual’s behaviour.
Keywords: general principles, legitimate expectations, legal certainty, revocation of administrative act
Bibliografia / References:
Craig P., EU Administrative Law, Oxford 2012.
Craig P., Substantive Legitimate Expectations in Domestic and Community Law, „Cambridge Law Journal” 1996/55.
Dudzik S., Ochrona zaufania a obowiązek rewindykacji nielegalnej pomocy państwa dla przedsiębiorstw na podstawie prawa wspólnotowego [w:] Studia z prawa Unii Europejskiej: w piątą rocznicę utworzenia Katedry Prawa Europejskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. S. Biernat, Kraków 2000.
Hofmann H.C.H., Rowe G.C., Türk A.H., Administrative Law and Policy of the European Union, Oxford 2011.
Kijowski D.R., Budnik A., Zasada ochrony słusznych oczekiwań w prawie administracyjnym w świetle art. 8 k.p.a. [w:] Prawo administracyjne dziś i jutro, red. T. Bąkowski, Warszawa 2018.
Lemańska J., Uzasadnione oczekiwania w perspektywie prawa krajowego i regulacji europejskiej, Warszawa 2016.
Prus Ł., Ochrona uzasadnionych oczekiwań jednostki jako zasada ogólna europejskiego prawa administracyjnego, Wrocław 2018.
Prus Ł., Samozwiązanie organów administracji Unii Europejskiej przepisami administracyjnymi sensu stricto [w:] Kodeks postępowania administracji Unii Europejskiej, red. J. Supernat, B. Kowalczyk, Warszawa 2017.
Prus Ł., W kwestii ochrony uzasadnionych oczekiwań w prawie administracyjnym UE. Glosa do wyroku TS z 19.05.1992 r., C-104/89 oraz 37/90, „Europejski Przegląd Sądowy” 2012/3.
Prus Ł., Zasada ogólna ochrony uzasadnionych oczekiwań jednostki w prawie administracyjnym Unii Europejskiej [w:] Sprawiedliwość i zaufanie do władz publicznych w prawie administracyjnym, red. M. Stahl, M. Kasiński, K. Wlaźlak, Warszawa 2015.
Prus Ł., Zasada pewności prawa i ochrony uzasadnionych oczekiwań [w:] Europejskie prawo administracyjne, red. R. Grzeszczak, A. Szczerba-Zawada, Warszawa 2016.
Prus Ł., Zmiana i uchylenie aktów administracyjnych organów Unii Europejskiej – modele teoretyczny i normatywny [w:] Procesy decyzyjne w Polsce i innych państwach Unii Europejskiej, „Roczniki Administracji Publicznej” 2017.
Schønberg S., Legitimate Expectations in Administrative Law, Oxford 2000.
Thomas R., Legitimate Expectations and Proportionality in Administrative Law, Oxford 2000.
Weisbrot M., Zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań w sprawach o zwrot nienależnych subwencji. Glosa do wyroku TS z 20.06.2013 r., C-568/11, „Europejski Przegląd Sądowy” 2015/9.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego
dr Michalina Szpyrka (autorka jest starszym asystentem sędziego w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, ORCID: 0000-0001-7678-5287)
Case law of the Supreme Court
dr Michalina Szpyrka (the author is a senior judge’s assistant at the Labour Law and Social Security Chamber of the Supreme Court, ORCID: 0000-0001-7678-5287)
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
dr Robert Talaga (autor jest starszym referendarzem w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Poznaniu, ORCID: 0000-0002-5281-2188)
Case law of the Supreme Administrative Court
dr Robert Talaga (the author is a senior court referendary at the Provincial Administrative Court in Poznań, ORCID: 0000-0002-5281-2188)
