30 lat odrodzonego samorządu gminnego
Słowo wstępne
Dnia 8.03.1990 r. „kontraktowy Sejm”, któremu jako ostatniemu Sejmowi PRL i zarazem pierwszemu Sejmowi III Rzeczypospolitej przypadło dzieło stworzenia prawnych podstaw transformacji ustrojowej, uchwalił – z inicjatywy Senatu – trzy ustawy gruntownie zmieniające nie tylko samą organizację władz terenowych, ale i cały sposób myślenia o organizacji władzy publicznej.
Na mocy ustawy o zmianie Konstytucji (już) RP z tekstu ustawy zasadniczej wyeliminowano przepisy dotyczące rad narodowych, a wprowadzono przepisy o samorządzie terytorialnym, określonym jako „podstawowa forma organizacji życia publicznego w gminie”. Ustawą o samorządzie terytorialnym (która od 1999 r. mogła stać się ustawą o samorządzie gminnym, obok nowych ustaw o samorządzie powiatowym i samorządzie województwa) określono zadania, ustrój i sposób finansowania samorządu gminnego zarówno odpowiadające klasycznej konstrukcji samorządu zasadniczo odmiennej od systemu rad narodowych, jak i skorelowane z nowymi standardami europejskimi, wyrażonymi w Europejskiej Karcie Samorządu Lokalnego (którą RP ratyfikowała w 1993 r.). Ustawa – Ordynacja wyborcza do rad gmin unormowała zasady i tryb wyborów do organów stanowiących odrodzonego samorządu gminnego. Wskazano w niej jednocześnie, że kadencja rad narodowych wybranych w 1988 r. upływa 30.04.1990 r. Efektem było przeprowadzenie 27.05.1990 r. pierwszych po wojnie demokratycznych wyborów do rad gmin – i podjęcie działalności przez odrodzony samorząd, dysponujący dalszą infrastrukturą ustawową i wyposażany w niezbędne do działania, co nie zawsze znaczy wystarczające, zasoby i środki.
Reformę samorządową, której pierwszy etap został przeprowadzony w 1990 r., a drugi w 1998 r., ogólnie ocenia się jako jedno z najbardziej udanych dzieł procesu transformacji ustrojowej, o ile nie dzieło najbardziej udane. Nie oznacza to, że było ono i jest doskonałe (nieprzypadkowo od kilku co najmniej lat wysuwa się propozycje przejścia do trzeciego etapu reformy) ani że nie istniały i – zwłaszcza obecnie – nie występują zagrożenia dla funkcjonowania samorządu. Odpowiadając standardom konstytucyjnym i europejskim, samorząd terytorialny powinien móc odgrywać rolę przypisaną mu przez zasadę pomocniczości.
Trzydziestolecie samorządu zachęciło Redakcję miesięcznika „Samorząd Terytorialny” do zaproponowania autorom – od dawna dającym wyraz zainteresowaniu problematyką samorządową – przygotowania tekstów mających za przedmiot wybrane przez nich ogólniejsze aspekty tej problematyki. Niniejszym, w numerach 3/2020 i 4/2020 przedstawiamy Czytelnikom przekazane nam wypowiedzi: traktujące i o historii, i o obecnym stanie oraz perspektywach samorządu, a przede wszystkim o drodze, jaką przeszedł polski samorząd terytorialny od jego restytucji w 1990 r.
Hubert Izdebski, Justyna Przedańska, Igor Zachariasz
prof. dr hab. Bogdan Dolnicki
jest kierownikiem Katedry Prawa Samorządu Terytorialnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, radcą prawnym.
nr ORCID: 0000-0001-7167-9151
Sprawność działania administracji samorządowej
Wartością administracji, jej organizacji czy metod działania, a także przepisów regulujących jej funkcjonowanie i kompetencje jest stałość. Co za tym idzie, cechą administracji samorządowej jest również jej sformalizowanie. Ustrój administracji publicznej, treść i środki jej działania oraz procedury regulowane są przepisami prawa powszechnie obowiązującego. Jednakże niezbędne jest dostosowywanie organizacji i funkcjonowania administracji publicznej do zmieniających się potrzeb społecznych oraz warunków otoczenia – cywilizacyjnego, społecznego, politycznego i gospodarczego.
Słowa kluczowe: samorząd terytorialny, sprawność, prawo do dobrej administracji, New Public Management, Public Governance
Prof. Dr. Hab. Bogdan Dolnicki
is the head of the Chair of Territorial Self-Government Law at the Faculty of Law and Administration of the University of Silesia in Katowice, legal counsel.
Efficiency of territorial self-government administration
The value of administration, its organization or methods of operation, as well as the provisions regulating its functioning and competence is stability. Therefore, a feature of self-government administration is also its formalization. The public administration system, content and means of its operation, as well as procedures, are regulated by the generally applicable provisions of the law. However, the organization and functioning of public administration must adapt to the changing social needs and environmental conditions – civilizational, social, political and economic.
Keywords: territorial self-government, efficiency, right to good administration, New Public Management, Public Governance
Bibliografia:
Administracja publiczna. Zagadnienia wstępne, red. A. Pawłowska, Lublin 1999
Aleksandrowicz T.R., Komentarz do ustawy o dostępie do informacji publicznej, Warszawa 2002
Bąkowski T., Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości, Warszawa 2007
Biurokracja. Bureaucracy, red. J. Łukasiewicz, Rzeszów 2006
Bloch J., Leoński Z., Talejko E., Wstęp do teorii organizacji i kierownictwa, Poznań 1978
Błaś A., Boć J., Jeżewski J., Administracja publiczna, Wrocław 2003
Boć J., Autonomia gminna (samorząd gminny) w Belgii, „Samorząd Terytorialny” 1992/3
Chrisidu-Budnik A., Korczak J., Związek jednostek samorządu terytorialnego jako struktura sieciowa, „Samorząd Terytorialny” 2012/1–2
Crozier M., Biurokracja. Anatomia zjawiska, Warszawa 1972
Dolnicki B., Kontrola zarządcza w strukturach samorządu terytorialnego, Warszawa 2019
Dolnicki B., Organizacja i funkcjonowanie administracji terenowej, Katowice 1989
Dolnicki B., Organizacja samorządu terytorialnego z perspektywy powierzanych mu zadań (próba określenia obszarów badawczych) [w:] Organizacja administracji publicznej z perspektywy powierzanych jej zadań, red. T. Bąkowski Warszawa 2015
Dolnicki B., Organy monokratyczne i kolegialne w samorządzie terytorialnym [w:] Profesjonalizm w administracji publicznej, red. A. Dębicka, M. Dmochowski, B. Kudrycka, Białystok 2004
Dolnicki B., Pozycja prawna wójta (burmistrza, prezydenta miasta) wobec rady gminy, „Samorząd Terytorialny” 2007/1–2
Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Kraków 2003
Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Warszawa 2019
Dolnicki B., Sprawność i demokratyzm w strukturze i działaniu polskiej administracji lokalnej [w:] Sprawność działania administracji samorządowej, red. E. Ura, Rzeszów 2006
Dolnicki B., Ustrój samorządu terytorialnego w świetle standardów europejskich [w:] Europeizacja polskiego prawa administracyjnego, red. Z. Janku, Z. Leoński, M. Szewczyk, M. Waligórski, K. Wojtczak, Wrocław 2005
Dolnicki B., Wpływ nowych zasad wyboru wójta (burmistrza, prezydenta miasta) na relacje z radą gminy, „Przegląd Prawa Publicznego” 2007/1–2
Dolnicki B., Z rozważań nad istotą samorządu terytorialnego, „Organizacja–Metody–Technika” 1990/1
Dolnicki B., Zasady jawności i dostępu do informacji publicznej jako czynnik przeciwdziałania biurokratyzowaniu się administracji [w:] Biurokracja. Bureaucracy, red. J. Łukasiewicz, Rzeszów 2006
Duniewska Z., Jaworska-Dębska B., Michalska-Badziak R., Olejniczak-Szałowska E., Stahl M., Prawo administracyjne, Warszawa 2002
Encyklopedia organizacji i zarządzania PWE, Warszawa 1981
Filipek J., O podmiotowości administracyjno-prawnej, „Państwo i Prawo” 1961/2
Fundowicz S., Decentralizacja administracji publicznej w Polsce, Lublin 2005
Górzyńska T., Prawo do informacji i zasada jawności administracyjnej, Kraków 1999
Hausner J., Od idealnej biurokracji do zarządzania publicznego [w:] Studia z zakresu zarządzania publicznego, t. II, red. J. Hausner, M. Kukiełka, Kraków 2002
Izdebski H., Od administracji publicznej do public governance, „Zarządzanie Publiczne” 2007/1
Janik M., Janik E., Nowe zjawiska w administracji publicznej – zagadnienia wybrane [w:] Sprawność działania administracji samorządowej, red. E. Ura, Rzeszów 2006
Jaśkowska M., Dostęp do informacji publicznych w świetle orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Toruń 2002
Jaxa Dębicka A., Sprawne państwo, Warszawa 2008
Jeżewski J., Podział kompetencji między samorząd terytorialny a państwo we Francji, „Samorząd Terytorialny” 1992/3
Karta podstawowych praw Unii Europejskiej – tekst z objaśnieniami Sekretariatu Konwencji, Kraków 2001
Kasiński M., Monizm i pluralizm władzy lokalnej. Studium prawno-polityczne, Łódź 2009
Kmieciak Z., Prawo do informacji a samorząd terytorialny, „Samorząd Terytorialny” 1999/4
Knemeyer F.L., Bayerisches Kommunalrecht, Stuttgart–Munchen–Hannover–Berlin 1991
Knosala E., New public management a sprawność administracji samorządowej [w:] Sprawność działania administracji samorządowej, red. E. Ura, Rzeszów 2006
Knosala E., Zacharko L., Matan A., Nauka administracji, Kraków 1999
Kontrola zarządcza w strukturach samorządu terytorialnego, red. B. Dolnicki, Warszawa 2019
Kotarbiński T., Sprawność i błąd, Warszawa 1970
Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, Ossolineum 1982
Kudrycka B., W sprawie wdrażania zasad New Public Management do prawa administracyjnego [w:] Instytucje współczesnego prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa profesora zw. dr. hab. Józefa Filipka, red. I. Skrzydło-Niżnik, Kraków 2001
Kudrycka B., Iwanowski S., Prawo obywateli do informacji o działaniach organów administracji publicznej, „Państwo i Prawo” 1999/8
Kulesza M., Administracyjnoprawne uwarunkowania polityki przestrzennej, Warszawa 1987
Kulesza M., Niektóre zagadnienia prawne definicji samorządu terytorialnego, „Państwo i Prawo” 1990/1
Kurnal J., Zarys teorii organizacji i zarządzania, Warszawa 1970
Leidinger A., Decentralizacja i wzmocnienie samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 1992/10
Leoński Z., Kryteria ocen administracji publicznej w naukach administracji [w:] Jakość administracji publicznej, red. J. Łukasiewicz, Rzeszów 2004
Leoński Z., Nauka administracji, Warszawa 2004
Longchamps F., O pojęciu stosunku prawnego w prawie administracyjnym, Wrocław 1964
Łukasiewicz J., Natura jakości administracji publicznej [w:] Jakość administracji publicznej, red. J. Łukasiewicz, Rzeszów 2004
Łukasiewicz J., Zasada organizacyjnej elastyczności aparatu administracji publicznej, Warszawa 2006
Łukasiewicz J., Kłosowska K., Uwarunkowania sprawności działania administracji samorządowej – aspekty teoretyczne i praktyczne [w:] Sprawność działania administracji samorządowej, red. E. Ura, Rzeszów 2006
Miemiec W., Miemiec M., Reformowanie administracji publicznej [w:] Między tradycją a przyszłością w nauce prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, red. J. Supernat, Wrocław 2009
Millon-Delsol Ch., Zasada pomocniczości, Kraków 1995
Mucha M., Obowiązki administracji publicznej w sferze dostępu do informacji, Wrocław 2002
Niewiadomski Z., Samorząd terytorialny w warunkach współczesnego państwa kapitalistycznego, Warszawa 1988
Ochendowski E., Prawo administracyjne, część ogólna, Toruń 2002
Pańko W., Własność komunalna a funkcje samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 1991/1–2
Popławska E., Zasada pomocniczości (subsydiarności) jako zasada konstytucyjna Rzeczypospolitej Polskiej oraz Unii Europejskiej [w:] Europeizacja prawa krajowego. Wpływ integracji europejskiej na klasyczne dziedziny prawa krajowego, red. C. Mik, Toruń 2000
Prawo administracyjne ustrojowe. Podmioty administracji publicznej, red. J. Stelmasiak, J. Szreniawski, Bydgoszcz–Lublin 2002
Prawo do dobrej administracji. Materiały ze Zjazdu Katedr Prawa i Postępowania Administracyjnego Warszawa–Dębe, 23–25 września 2002, red. Z. Niewiadomski, Z. Cieślak, Warszawa 2003
Przedańska J., Przewartościowanie wartości nowego zarządzania publicznego [w:] Antywartości w prawie administracyjnym, red. A. Błaś, Warszawa 2016
Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wrocław 1978
Rabska T., Wyzwania administracji publicznej w świetle integracji z Unią Europejską [w:] Profesjonalizm w administracji publicznej, red. A. Dębicka, M. Dmochowski, B. Kudrycka, Białystok 2004
Saint-Ouen F., Podział władzy w demokracji europejskiej, „Samorząd Terytorialny” 1991/6
Schnapp T.E., Samorząd jako element polityki porządku państwowego, „Samorząd Terytorialny” 1991/7–8
Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. Komentarz, Kraków 1998
Skrzydło-Niżnik I., Pojęcia i kryteria sprawności działania administracji publicznej w nauce prawa administracyjnego i w nauce administracji [w:] Prawo do dobrej administracji. Materiały ze Zjazdu Katedr Prawa i Postępowania Administracyjnego Warszawa–Dębe, 23–25 września 2002, red. Z. Niewiadomski, Z. Cieślak, Warszawa 2003
Staniszkis J., Patologie struktur organizacyjnych, Wrocław 1972
Stefaniuk M., Działanie administracji publicznej w ujęciu nauk administracyjnych, Lublin 2009
Stefaniuk M., Szreniawski J., Główne reformy administracyjne w Polsce w latach 1989–2009 [w:] Między tradycją a przyszłością w nauce prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, red. J. Supernat, Wrocław 2009
Supernat J., Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Management [w:] Jednostka, Państwo, Administracja – nowy wymiar, red. E. Ura, Rzeszów 2004
Supernat J., Odesłanie do zasad prakseologicznych w prawie administracyjnym, Wrocław 1984
Szpor A., Państwo a subsydiarność jako zasada w UE i w Polsce, „Samorząd Terytorialny” 2001/1–2
Szreniawski J., Wstęp do nauki administracji, Lublin 2000
Szreniawski J., Wstęp do nauki administracji, Lublin 2002
Szreniawski J., Wybrane zagadnienia reorganizacji i zmian w administracji publicznej [w:] Jakość administracji publicznej, red. J. Łukasiewicz, Rzeszów 2004
Tkaczyński J.W., Zasada subsydiarności w Traktacie z Maastricht o Unii Europejskiej, „Samorząd Terytorialny” 1998/10
Wrzosek S., System: administracja publiczna. Systemowe determinanty nauki administracji, Lublin 2008
Wyrzykowski M., Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986
Zgud Z., Zasada subsydiarności w prawie europejskim, Kraków 1999
Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, Warszawa 1978
prof. dr hab. Hubert Izdebski
jest członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Nauk, kierownikiem Katedry Teorii i Historii Prawa Uniwersytetu SWPS w Warszawie oraz radcą prawnym w Spółce Prawniczej I&Z.
nr ORCID: 0000-0002-3390-4167
Trzydzieści lat po restytucji samorządu – gdzie jesteśmy?
Artykuł stanowi próbę zachęcenia – 30 lat po restytucji samorządu gminnego, czyli przeprowadzeniu pierwszego etapu reformy samorządowej – do refleksji nad nie tyle osiągnięciami i niedoskonałościami polskiego samorządu terytorialnego (tę prowadzi się, i to od dawna), ile podejściem (nawiązując do artykułu Michała Kuleszy z 2009 r.) „uczonych administratywistów”, czyli orzecznictwa i doktryny. Samorząd wymaga, mimo pewnych korzystnych zjawisk, znacznie odświeżonego fundamentu doktrynalnego. Można sądzić, że jesteśmy u progu zmiany w opisanym i krytykowanym przez M. Kuleszę sposobie myślenia „uczonych administratywistów”, a wraz z nimi może również sędziów administracyjnych. Przekroczenie tego progu nastąpiłoby z korzyścią i dla nauki, i dla samej materii, czyli dla samorządu terytorialnego.
Słowa kluczowe: decentralizacja, zasada pomocniczości, samodzielność jednostek samorządu terytorialnego, doktryna prawa samorządowego
Prof. Dr. Hab. Hubert Izdebski
is a correspondent member of the Polish Academy of Sciences, head of the Chair of the Theory and History of Law at the SWPS University of Social Sciences and Humanities in Warsaw and a legal counsel at the I&Z Law Firm.
Thirty years after the restitution of self-government – where are we?
The article is an attempt to encourage reflection not so much on the achievements and imperfections of the Polish territorial self-government (this has been conducted for a long time), but on the general approach (referring to an article by Michał Kulesza from 2009) of ‘learned administrators’, namely case law and the legal doctrine, 30 years after the restitution of municipal self-government, namely within the first stage of the self-government reform. Despite some favourable phenomena, self-government requires a substantially refreshed doctrinal foundation. It can be assumed that we are on the verge of change in the way of thinking of the ‘learned administrators’, who M. Kulesza described and criticized, and with them perhaps also that of administrative judges. Overstepping this threshold would be to the benefit of both the science and the matter itself, namely territorial self-government.
Keywords: decentralization, principle of subsidiarity, independence of territorial self-government units, doctrine of self-government law
Bibliografia:
Adamowicz P., Gdańsk jako wspólnota, Gdańsk 2018
Bendyk E., Smolar A., Nowa fala samorządności [w:] Polska samorządów. Silna demokracja, skuteczne państwo, red. D. Sześciło, Warszawa 2019
Czarny P., Komentarz do art. 163 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. P. Tuleja, Warszawa 2019
Gerwin M., Izdebski H., Izdebski K., Wiewiórowski W.R., Testament wielkiego samorządowca, „Samorząd Terytorialny” 2019/3
Gęsiarz-Krasucka A., Wielgolaski M., Wybrane zagadnienia dotyczące miejsca i roli jednostek samorządu terytorialnego w obszarze ochrony zdrowia w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 listopada 2019 r. (K 4/17), „Samorząd Terytorialny” 2020/1–2
Hausner J. i in., Narastające dysfunkcje, zasadnicze dylematy, konieczne działania. Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce, t. 2, Kraków 2014
Hausner J., Governance i jego konceptualne podstawy [w:] Współzarządzanie publiczne, red. S. Mazur, Warszawa 2015
Izdebski H., Doktryny polityczno-prawne. Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2017
Izdebski H., Domniemanie zadań samorządu terytorialnego i domniemanie zadań gminy w obrębie samorządu – klauzule generalne dotyczące zadań samorządu, „Samorząd Terytorialny” 2015/1–2
Izdebski H., Prawne podstawy obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej [w:] Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza w procesie stanowienia aktów prawa miejscowego, red. P.Zientarski, E. Mreńca, Warszawa 2018
Izdebski H., Prawo do miasta – perspektywa prawnika, „Samorząd Terytorialny” 2018/12
Izdebski H., Prawo do samorządu – prawo obywateli i prawo mieszkańców, „Samorząd Terytorialny” 2018/10
Kijowski D. i in., Diagnoza stanu terytorialnej administracji publicznej w Polsce, „Samorząd Terytorialny” 2004/1–2
Kulesza M., Gospodarka komunalna – podstawy i mechanizmy prawne, „Samorząd Terytorialny” 2012/7–8
Kulesza M., O tym, ile jest decentralizacji w centralizacji, a także o osobliwych nawykach uczonych administratywistów, „Samorząd Terytorialny” 2009/12
Levitas A., Local government reform as state building: What the Polish case says about „decentralisation”, „Zarządzanie Publiczne – Public Governance” 2018/3
Łętowska E., Rzeźbienie państwa prawa. 20 lat później, Warszawa 2012
Mednis A., O tym, ile jest decentralizacji w centralizacji... – pięć lat później [w:] Misja publiczna, wspólnota, państwo. Studia z prawa i administracji. Księga dedykowana pamięci Profesora Michała Kuleszy, red. A. Mednis, t. 1, Wrocław 2016
Młynarczyk A., Projekt ustawy o współdziałaniu w samorządzie terytorialnym na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego oraz jego ocena, „Prawo Budżetowe Państwa i Samorządu” 2015/3
Państwo i my. Osiem grzechów głównych Rzeczypospolitej, red. J. Hausner, S. Mazur, Kraków 2015
Polska samorządów. Silna demokracja, skuteczne państwo, red. D. Sześciło, Warszawa 2019
Rachwał M., Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza w Polsce w świetle prawa – wybrane zagadnienia, „Przegląd Politologiczny” 2016/1
Regulska J., Governance or Self-Governance in Poland? Benefits and Threats 20 Years Later, „International Journal of Politics, Culture, and Society” 2009/4
Stępień J., Decentralizacja – 10 lat doświadczeń odrodzonego samorządu terytorialnego [w:] Nowe prawo samorządu terytorialnego. Komentarze, wyjaśnienia, przepisy, t. 5, cz. 2, red. H. Izdebski, M. Dercz, kom. 22, Warszawa 2000
Szczepański M.S., Prawo do miasta – perspektywa socjologa, „Samorząd Terytorialny” 2018/12
Trzeja P., Prawo do miasta – utopijna idea, rodzące się prawo człowieka czy wzniosłe hasło jednoczące mieszkańców, „Polityka i Społeczeństwo” 2019/1
Współzarządzanie publiczne, red. S. Mazur, Warszawa 2015
Zachariasz I., Prawo do samorządu – prawo wspólnot samorządowych, „Samorząd Terytorialny” 2018/10
prof. dr hab. Jacek Jagielski
jest kierownikiem Katedry Prawa i Postępowania Administracyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.
nr ORCID: 0000-0002-3033-3282
Z problematyki prawotwórczej funkcji samorządu terytorialnego i jego roli w kształtowaniu prawa miejscowego
Artykuł zawiera rozważania na temat wybranych zagadnień dotyczących prawotwórczej funkcji samorządu terytorialnego (w ramach prawa miejscowego jako elementu składowego porządku prawnego w państwie). Wychodząc z ideowych i pragmatycznych uzasadnień dla tworzenia prawa przez samorząd terytorialny, autor buduje tezę o głównej roli samorządu jako prawotwórcy lokalnego. Następnie tezę tę konfrontuje z dzisiejszym modelem prawa miejscowego i udziałem w nim prawotwórczej roli samorządu terytorialnego, wskazując na problemy związane z wykonywaniem tej funkcji w ramach istniejących regulacji prawnych jej dotyczących. Rozważania zamykają wnioski co do potrzeby modernizacji rozwiązań prawnych w tym zakresie.
Słowa kluczowe: samorząd terytorialny, stanowienie prawa, prawotwórstwo, prawo miejscowe
Prof. Dr. Hab. Jacek Jagielski
is the head of the Chair of Administrative Law and Proceedings at the Faculty of Law and Administration of the University of Warsaw.
The law-making function of self-government and its role in shaping local law
The article contains considerations about selected issues regarding the law-making function of territorial self-government (under local law as a component of the legal order in the state).
Starting from ideological and pragmatic justifications for law-making by territorial self-government authorities, the author builds a thesis about the leading role of self-government as a local lawmaker. He then compares this thesis with today’s model of local law and the involvement in it of the law-making role of territorial self-government, indicating the problems related to the performance of this function under the existing legal regulations that apply to it. The considerations are closed with conclusions on the need to modernize legal solutions in this respect.
Keywords: territorial self-government, legislating, law-making, local law
Bibliografia:
Bosiacki A., Władztwo terytorialne jako źródło prawa miejscowego – doświadczenia polskie [w:] Akty prawa miejscowego stanowione przez organy jednostek samorządu terytorialnego, red. H. Izdebski, E. Mreńca, P.B. Zientarski, Warszawa 2018
Dąbek D., Prawo miejscowe, Warszawa 2015
Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Warszawa 2016
Mreńca E., Zientarski P.B., Kompetencja prawotwórcza organów jednostek samorządu terytorialnego w zakresie współkształtowania powszechnie obowiązującego prawa [w:] Akty prawa miejscowego stanowione przez organy jednostek samorządu terytorialnego, red. H. Izdebski, E. Mreńca, P.B. Zientarski, Warszawa 2018
Sikora K., Istota i charakter prawny aktów prawa miejscowego w zakresie ich sądowoadministracyjnej kontroli, Lublin 2017
Zimmermann J., Prawo administracyjne, Warszawa 2018
dr hab. Barbara Jaworska-Dębska, prof. UŁ
wieloletni kierownik Zakładu Prawa Samorządu Terytorialnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Edukacji Administracji Publicznej.
nr ORCID: 0000-0003-3983-0203,
Partycypacja społeczna w samorządzie terytorialnym. Przemiany koncepcji prawnej i praktyki w latach 1990–2020. Zagadnienia wybrane
W ciągu 30 lat funkcjonowania samorządu terytorialnego nastąpił w Polsce istotny rozwój form partycypacji społecznej. Obok tych o charakterze decyzyjnym mamy formy o charakterze konsultacyjnym, opiniodawczym, a także o szczególnym, nieznanym wcześniej semidecyzyjnym charakterze. Ich cechą jest to, że stanowią one specyficzną formę decydowania obywatelskiego, niesamodzielnego, bo wpisanego w uprawnienia decyzyjne organu stanowiącego samorządu terytorialnego, który jest – w zależności od formy partycypacji społecznej – w różnym stopniu związany tymi decyzjami. Ustawowy katalog form partycypacji społecznej bardzo się wzbogacił, m.in. o formy najpierw występujące w praktyce, które dopiero następnie zyskały ustawową podstawę. Właśnie ta przedustawowa aktywność obywatelska jest powodem do wielkiej satysfakcji, dowodzi bowiem wzrostu społecznego zainteresowania udziałem w życiu publicznym, w szeroko rozumianym administrowaniu.
Słowa kluczowe: samorząd terytorialny, formy partycypacji społecznej, referendum gminne, konsultacje z mieszkańcami, budżet obywatelski
Dr. Hab. Barbara Jaworska-Dębska, prof. University of Łódź
long-term head of the Department of Territorial Self-Government Law, Faculty of Law and Administration of the University of Łódź, President of the Management Board of the Association of Public Administration Education.
Public participation in territorial self-government. Changes in the legal concept and practice in 1990–2020. Selected issues
Poland has seen a significant development in the forms of public participation during the 30 years of operation of territorial self-government. Other than those of a decision-making nature, there are consultative and opinion-forming forms, as well as forms of a special, previously unknown semi decision-making nature. Their attribute is that they constitute a unique form of civic decision-making, which is independent, because it is a part of the decision-making rights of the governing body of the territorial self-government, which – depending on the form of public participation – is bound by these decisions to varying extents. The statutory list of forms of public participation has been increased significantly, including forms that first appeared in practice and only later gained statutory grounds. Precisely this pre-statutory civic activity is the reason for the great satisfaction, because it proves that there has been an increase in public interest in participation in public life, in broadly understood administration.
Keywords: territorial self-government, forms of public participation, municipal referendum, consultation with residents, civic budget
Bibliografia:
Augustyniak M., Barczewska-Dziobek A., Czerw J., Maroń G., Wójtowicz-Dawid A., Gminne rady seniorów – wykładnia przepisów i efekty ich stosowania, Warszawa 2016
Augustyniak M., Budżet partycypacyjny jako instrument uczestnictwa mieszkańców w sprawowaniu władzy na poziomie lokalnym – wnioski i postulaty [w:] Zastosowanie idei public governance w prawie administracyjnym, red. I. Niżnik-Skrzydło, Warszawa 2014
Augustyniak M., Partycypacja społeczna w samorządzie terytorialnym w Polsce i we Francji. Studium administracyjnoprawne na tle porównawczym, Warszawa 2017
Augustyniak M., Marchaj R., Komentarz do art. 5a [w:] Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, red. B. Dolnicki, Warszawa 2018
Baranowska-Zając W., Instytucje społeczeństwa obywatelskiego w świetle nowelizacji samorządowych ustaw ustrojowych z 11 stycznia 2018 r., „Studia Prawnoustrojowe” 2019/44
Biuro Analiz, Dokumentacji i Korespondencji Kancelarii Senatu, Konsultacje społeczne jako narzędzie partycypacji publicznej, Warszawa 2019
Cudak A., Analiza prawna orzecznictwa sądów administracyjnych w zakresie uregulowania obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej [w:] Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza w procesie stanowienia aktów prawa miejscowego, red. P.B. Zientarski, E. Mreńca, Warszawa 2018
Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Warszawa 2016
Izdebski H., Glosa aprobująca do wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie z 14 maja 2013 r. (II SA/Ol 196/13), „Samorząd Terytorialny” 2014/1–2
Izdebski H., Prawne podstawy obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej [w:] Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza w procesie stanowienia aktów prawa miejscowego, red. P.B. Zientarski, E. Mreńca, Warszawa 2018
Jaworska-Dębska B., Dopuszczalność tworzenia sołectwa w granicach administracyjnych miasta, „Finanse Komunalne” 2014/7–8
Jaworska-Dębska B., Glosa aprobująca do wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 21 listopada 2013 r. (II OSK 1887/13), „Samorząd Terytorialny” 2015/3
Jyż G., Pławecki Z., Szewc A., Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, LEX 2012
Leoński Z., System organizacji i funkcjonowania terenowych organów przedstawicielskich i organów administracji państwowej PRL, Warszawa–Poznań 1989
Marchaj R., Samorządowe konsultacje społeczne, Warszawa 2016
Mączyński M., Komentarz do art. 4a [w:] Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, red. P. Chmielnicki, Warszawa 2013
Mączyński M., Komentarz do art. 5a [w:] Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, red. P. Chmielnicki, Warszawa 2013
Moll T., Młodzieżowe rady gmin „Wspólnota” 2005/15
Niewiadomska-Cudak M., Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza na przykładzie miasta Łodzi [w:] Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza w procesie stanowienia aktów prawa miejscowego, red. P.B. Zientarski, E. Mreńca, Warszawa 2018
Niżnik-Dobosz I., Partycypacja jako pojęcie i instytucja demokratycznego państwa prawnego i prawa administracyjnego [w:] Partycypacja społeczna w samorządzie terytorialnym, red. B. Dolnicki Warszawa 2014
Raport końcowy z badania efektywności mechanizmów konsultacji społecznych, Warszawa 2011
Stahl M., Poszukiwania modelu władzy i administracji lokalnej w Polsce, Łódź 1989
Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, Warszawa 2011
Uziębło P., Demokracja partycypacyjna, Gdańsk 2009
prof. dr hab. Leon Kieres
jest emerytowanym profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego, sędzią Trybunału Konstytucyjnego.
nr ORCID: 0000-0002-6938-890X
Decentralizacja w ujęciu Konstytucji RP. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał Konstytucyjny uznaje szczególną rangę decentralizacji dla kształtowania ustroju RP, posiłkując się wywodzoną z ustawy zasadniczej wolą ustrojodawcy akceptowania decentralizacji jako odrębnej zasady konstytucyjnej. Treści stanowiące o tożsamości zasady decentralizacji zostały ukształtowane przez normy konstytucyjne. Trybunał Konstytucyjny wyróżnia w swym orzecznictwie różne kategorie decentralizacji – m.in. decentralizację ustrojową, decentralizację rzeczową (sektorową) oraz decentralizację administracji publicznej. Szczególne znaczenie Trybunał przypisuje decentralizacji zadań publicznych w odniesieniu do funkcjonowania samorządu terytorialnego, podkreślając także w swoim orzecznictwie konstytucyjne umocowanie ochrony samodzielności prawnej samorządu terytorialnego.
Słowa kluczowe: decentralizacja, Trybunał Konstytucyjny, zadania publiczne, samorząd terytorialny
Prof. Dr. Hab. Leon Kieres
is a retired professor at the University of Wrocław, a judge of the Constitutional Tribunal.
Decentralization in the light of the Polish Constitution. Case law of the Constitutional Tribunal
The Constitutional Tribunal assigns particular importance to decentralization in the shape of the Polish constitutional system, benefiting from the will of the constitutional lawmakers to accept decentralization as a separate constitutional principle arising from the constitution. The wording determining the identity of the principle of decentralization has been formed by the constitutional norms. The Constitutional Tribunal distinguishes various categories of decentralization in its case law – including systemic decentralization, tangible (sectoral) decentralization and decentralization of public administration. The Tribunal attaches particular importance to the decentralization of public tasks in terms of the functioning of territorial self-government, also emphasizing the constitutional legitimacy to protect the legal independence of territorial self-government in its case law.
Keywords: decentralization, Constitutional Tribunal, public tasks, territorial self-government
Bibliografia:
Bandarzewski K., Samorząd gospodarczy w prawie polskim. Studium prawne, Kraków 2014
Chlipała M., Pomocniczość, decentralizacja, samodzielność jako podstawowe zasady funkcjonowania samorządu terytorialnego. Wybrane zagadnienia, „Roczniki Nauk Prawnych” 2005/XV
Flejterski S., Zioło M., Centralizacja i decentralizacja zadań publicznych w świetle wybranych rozwiązań europejskich. Próba oceny, „Studia Regionalne i Lokalne” 2008/3
Izdebski H., Domniemanie zadań samorządu terytorialnego i domniemanie zadań gminy w obrębie samorządu terytorialnego – klauzule generalne dotyczące zadań samorządu, „Samorząd Terytorialny” 2015/1–2
Jagoda J., Prawne przesłanki samodzielności samorządu terytorialnego [w:] Administracja publiczna pod rządami prawa. Księga pamiątkowa z okazji 70-lecia urodzin prof. zw. dra hab. Adama Błasia, red. J. Korczak, Wrocław 2016
Jagoda J., Sądowa ochrona samodzielności jednostek samorządu terytorialnego, Warszawa 2011
Kania K., Decentralizacja władzy publicznej w świetle konstytucyjnej zasady pomocniczości [w:] Samorządy w procesie decentralizacji władzy publicznej, red. M. Chrzanowski, J. Sobczak, Lublin 2017
Kieres L., Pojęcie prawa do dobrej administracji w przepisach prawnych, „Biuletyn Biura Informacji Rady Europy” 2003/4
Kokocińska K., Decentralizacja jako ustrojowa zasada relacji pomiędzy organami władzy publicznej, „Ruch Prawniczy, Socjologiczny i Ekonomiczny” 2016/2
Korczak J., Decentralizacja i recentralizacja w administracji publicznej na przykładzie zadań własnych i zleconych jednostek samorządu terytorialnego [w:] Aktualne problemy funkcjonowania samorządu terytorialnego, red. E. Ura, E. Feret, S. Pieprzny, Sandomierz–Rzeszów 2017
Kornberger-Sokołowska E., Decentralizacja finansów publicznych a samodzielność finansowa jednostek samorządu terytorialnego, Warszawa 2001
Kulesza M., O tym, ile jest decentralizacji w centralizacji, a także o osobliwych nawykach uczonych administratywistów [w:] Między tradycją a przyszłością w nauce prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, red. J. Supernat, Wrocław 2009
Marszał K., Wpływ czynników zewnętrznych na samorząd terytorialny – analiza instrumentów ograniczających samodzielność jednostek samorządowych [w:] Samorząd terytorialny w Polsce a sądowa kontrola administracji, red. B. Dolnicki, J.P. Tarno, Warszawa 2012
Miemiec W., Decentralizacja finansów publicznych a samodzielność finansowa jednostek samorządu terytorialnego [w:] Prawo finansowe, red. R. Mastalski, E. Fojcik-Mastalska, Warszawa 2011
Radziewicz P., Decentralizacja jako pojęcie prawne, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2005/1–2
Sitek B., Interes państwa vs. interes samorządu lokalnego. Konflikt czy współpraca państwa i samorządu?, „Journal of Modern Science” 2016/4
System Prawa Administracyjnego, t. 6, Podmioty administrujące, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, Warszawa 2011
Tuleja P., Kilka uwag o konstytucyjnych podstawach władzy sądowniczej [w:] Jedność norm i wartości. Zbiór studiów dedykowanych Profesor Marii Gintowt-Jankowicz, Warszawa 2014
Wójcik S., Problemy decentralizacji administracji, „Roczniki Nauk Prawnych” 1999/XXVII
Wytrążek W., Decentralizacja administracji publicznej, „Roczniki Nauk Prawnych” 2004/XIV
prof. dr hab. Dariusz R. Kijowski
jest kierownikiem Katedry Prawa i Postępowania Administracyjnego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, prezesem Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Białymstoku.
nr ORCID: 0000-0003-4236-2977
Zaliczanie aktów organów jednostek samorządu terytorialnego do podjętych w sprawach z zakresu administracji publicznej
Artykuł zawiera prezentację i krytyczną analizę prawa, poglądów doktryny i orzecznictwa odnoszących się do używanego w przepisach zwrotu „sprawa z zakresu administracji publicznej. Po wykazaniu wielu wątpliwości, jakie mogą wzbudzać dotychczasowe próby wyjaśnienia, co ten zwrot oznacza, autor zaproponował nowe, dodatkowe kryterium, za pomocą którego można próbować rozróżnić, czy dany akt organu jednostki samorządu terytorialnego został wydany w sprawie z zakresu administracji publicznej, czy też nie mieści się w tej kategorii spraw.
Słowa kluczowe: administracja publiczna, akt cywilnoprawny, jednostka samorządu terytorialnego, organ, publicznoprawny, uprawnienia, własność
Prof. Dr. Hab. Dariusz R. Kijowski
is the head of the Chair of Administrative Law and Procedure at the Faculty of Law of the University of Bialystok, president of the Self-Government Board of Appeal in Białystok.
Acts of the authorities of territorial self-government units as belonging to the category of ‘public administration cases’
The article contains a presentation and a critical analysis of the law, views of the doctrine and case law regarding the expression ‘public administration case’, which is used in the regulations. After presenting numerous doubts that attempts made so far to clarify the meaning of this expression may arouse, the author proposed a new, additional criterion by which an attempt can be made to distinguish whether or not a given act of a territorial self-government unit was issued in a public administration matter falls within this category of matters.
Keywords: public administration, civil law act, territorial self-government unit, authority, public law, rights, ownership
Bibliografia:
Adamiak B., Skarga i skarga kasacyjna w postępowaniu sądowoadministracyjnym, LEX 2014
Adamiak B., Z problematyki właściwości sądów (art. 3 § 2 pkt 4 p.p.s.a.), „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego” 2006/2
Bielecki M., Sprzedaż nieruchomości gminnej w rokowaniach po negatywnym wyniku dwóch przetargów, „Nieruchomości” 2012/4
Bogusz M., Uchwała organu jednostki samorządu terytorialnego w sprawie z zakresu administracji publicznej jako przedmiot zaskarżenia do Naczelnego Sądu Administracyjnego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2002/VIII
Dauter B., Gruszczyński B., Kabat A., Niezgódka-Medek M., Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz, Warszawa 2009
Drachal J., Jagielski J., Stankiewicz R., Inne akty lub czynności z zakresu administracji publicznej [w:] Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz, red. R. Hauser, M. Wierzbowski, Warszawa 2018
Gniewek E., Obrót nieruchomościami skarbowymi i samorządowymi, Kraków 1999
Jasiński A., Przewoźny-Paciorek A., Sposób i tryb przeprowadzania przetargów oraz rokowań na zbycie nieruchomości. Komentarz, LEX 2015
Postępowanie sądowoadministracyjne w praktyce, red. S. Babiarz, LEX 2015
Woś T., Postępowanie sądowoadministracyjne, Warszawa 1996
Zieliński A., Zbycie nieruchomości budowlanej gminy a skarga z art. 101 ustawy o samorządzie terytorialnym, „Państwo i Prawo” 1994/4
Zimmermann J., Elementy procesowe nadzoru i kontroli NSA nad samorządem terytorialnym, „Państwo i Prawo” 1991/10
Zimmermann J., Prawo administracyjne, Warszawa 2010, 2018
dr hab. Jerzy Korczak, prof. UWr
jest kierownikiem Zakładu Ustroju Administracji Publicznej w Instytucie Nauk Administracyjnych na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
nr ORCID: 0000-0003-1104-4837
Nowe uprawnienia przewodniczących organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego. Refleksje doktrynalne nad praktyką i orzecznictwem
Artykuł poświęcony jest analizie skutków jednej z systemowych zmian w samorządowych ustawach ustrojowych wprowadzonych ich nowelizacją dokonaną w styczniu 2018 r., polegającej na przyznaniu przewodniczącym organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego uprawnienia do wydawania poleceń służbowych pracownikom samorządowym zatrudnionym w urzędach tych jednostek wykonującym zadania organizacyjne, prawne lub inne związane z funkcjonowaniem organów stanowiących ich komisji i radnych.
Słowa kluczowe: przewodniczący organu stanowiącego, polecenie służbowe, zwierzchnictwo służbowe
Dr. Hab. Jerzy Korczak, professor of the University of Wrocław
is the head of the Department of the Public Administration System at the Institute of Administrative Studies, Faculty of Law, Administration and Economics of the University of Wrocław.
New powers of the chairmen of the governing bodies of territorial self-government units. Doctrinal reflections on practice and case law
The article is devoted to the analysis of the effects of one of the systemic changes in basic acts on self-government introduced by their amendment in January 2018, involving the award to the chairmen of the governing bodies of territorial self-government units of the right to issue official instructions to self-government employees employed in the offices of those units performing organizational, legal or other tasks related to the functioning of the governing bodies, their committees and councillors.
Keywords: chairman of the governing body, official instruction, official superiority
Bibliografia:
Baranowska-Zając W., Kilka uwag o nowych kompetencjach przewodniczącego organu stanowiącego i kontrolnego jednostki samorządu terytorialnego po nowelizacji samorządowych ustaw ustrojowych z 11 stycznia 2018 roku, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2019/2
Czyżak M., Działanie na polecenie przełożonego jako okoliczność uchylająca odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, „Finanse Komunalne” 2011/6
Dąbek D., Mączyński M., Płażek S., Komentarz do art. 35 [w:] Ustawa o samorządzie powiatowym. Komentarz, red. P. Chmielnicki, LEX 2005
Gajewski S., Art. 21a [Polecenie służbowe wydawane przez przewodniczącego rady gminy] [w:] Ustawy samorządowe. Komentarz, red. S. Gajewski, R. Jakubowski, Warszawa 2018
Gajewski S., Ustawy samorządowe. Nowe instytucje. Analiza z przykładami i wzorami dokumentów, Warszawa 2018
Gierach E., Interpretacja art. 21a ustawy o samorządzie gminnym, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu” 2019/2
Giętkowski R., Odpowiedzialność dyscyplinarna w prawie polskim, Gdańsk 2013
Jankowiak J., Pracodawcze prawo do wydania polecenia (wydawania poleceń) na tle koncepcji prywatnoprawnej koncepcji czynności trwałej, „Państwo i Prawo” 2001/4
Jasińska-Cichoń A., Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy. Komentarz, Warszawa 2008
Kłucińska P., Sześciło D., Wilk B., Nowy model demokracji samorządowej – uwagi na tle zmian w ustawach samorządowych wprowadzone ustawą z 11 stycznia 2018 r., „Samorząd Terytorialny” 2018/10
Korczak J., Decentralizacja i recentralizacja w administracji publicznej na przykładzie zadań własnych i zleconych jednostek samorządu terytorialnego [w:] Aktualne problemy funkcjonowania samorządu terytorialnego, red. E. Ura, E. Feret, S. Pieprzny, Rzeszów–Sandomierz 2017
Korczak J., Kierunki zmian w regulacjach prawnych stanowiących podstawy funkcjonowania gminy – z perspektywy 25-lecia samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 2016/1–2
Korczak J., Prakseologiczna interpretacja zjawiska administracji publicznej z perspektywy relatywizmu granic organizacji [w:] Otoczenie administracji publicznej, red. J. Korczak, AUW „Przegląd Prawa i Administracji” 2017/CXI
Korczak J., Regulamin organizacyjny urzędu gminy a obowiązek publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym, „Nowe Zeszyty Samorządowe” 2003/4, poz. 37
Korczak J., Stosunki kierownictwa w ustroju jednostek samorządu terytorialnego [w:] Procesy kierowania w systemie administracji publicznej, red. J. Łukasiewicz, Rzeszów 2014
Korczak J., Stulecie polskiego prawa urzędniczego [w:] Sto lat polskiej administracji publicznej, red. J. Korczak, AUW „Prawo” CCCXXVII
Korczak J., Sytuacja prawna adresata polecenie służbowego w świetle ustawy o pracownikach urzędów państwowych, „Organizacja–Metody–Technika” 1984/6
Korczak J., Urzędnik samorządowy – nowa instytucja polskiego prawa samorządowego [w:] Sprawność działania administracji samorządowej. VII Doroczna Konferencja Stowarzyszenia Edukacji Administracji Publicznej, red. E. Ura, Rzeszów 2006
Korczak J., W kwestii potrzeby wyodrębnienia prawa urzędniczego i korpusowego charakteru służby publicznej, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2009/45
Kubicka-Żach K., Przewodniczący rady może wydawać urzędnikowi polecenia, ale szefem jest wójt, https://www.prawo.pl/samorzad/polecenia-przewodniczacego-rady-moga-spowodowac-dylematy,358093.html (dostęp: 10.01.2020 r.).
Kural M., Pojęcie rozkazu. Analiza teoretyczno-prawna, „Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały” 2017/1
Martysz C., Komentarz do art. 21a [w:] Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, red. B. Dolnicki, LEX 2018
Martysz C., Komentarz do art. 35 [w:] Ustawa o samorządzie powiatowym. Komentarz, red. B. Dolnicki, Warszawa 2007
Martysz C., Urząd gminy i jego organizacja, Katowice 1990
Mazuryk M., Komentarz do art. 18 [w:] Ustawa o pracownikach urzędów państwowych. Komentarz, red. M. Mazuryk, LEX 2012
Mazuryk M., Sadowski K., Ustawa o pracownikach sądów i prokuratury. Komentarz, LEX 2014
Plesnarowicz-Durska E., Ustawa o pracownikach urzędów państwowych. Komentarz, LEX 2013
Prawo urzędnicze. Komentarz, red. K. Baran, Warszawa 2014
Rączka K., Komentarz do art. 77 [w:] J. Jagielski, K. Rączka, Ustawa o służbie cywilnej. Komentarz, LEX 2010
Rycak A., Ustawa o pracownikach samorządowych. Komentarz, LEX 2016
Rzetecka-Gil A., Ustawa o pracownikach samorządowych. Komentarz, LEX 2009
Stelina J., Prawo urzędnicze, Warszawa 2013
Ura E., Prawo urzędnicze, Warszawa 2011
Ziemski K., Indywidualny akt administracyjny jako forma prawna działania administracji, Poznań 2005
Zuzankiewicz P., Komentarz do art. 77 [w:] W. Drobny, M. Mazuryk, P. Zuzankiewicz, Ustawa o służbie cywilnej. Komentarz, LEX 2012
Żebrowska D., Funkcjonowanie urzędu miasta, „Serwis Administracyjno-Samorządowy” 1998/2
