Prawo dziecka do wysłuchania w sprawach cywilnych – wybrane problemy w perspektywie europejskiej i uniwersalnejProfesor Stanisław Biernat
Redaktor Naczelny „EPS”
Prawo rodzinne w prawie unijnym i międzynarodowym
Proces globalizacji sprzyja nasileniu migracji oraz przemianom społecznym, gospodarczym i kulturowym, co sprawia, że współczesne społeczeństwa stają się coraz bardziej mobilne, zróżnicowane i pluralistyczne. Z tego powodu większego znaczenia nabierają regulacje międzynarodowego i ponadnarodowego prawa rodzinnego. Celowe staje się zatem zaakcentowanie aktualnych wyzwań występujących w transgranicznych sprawach rodzinnych w europejskiej przestrzeni prawnej.
Professor Stanisław Biernat
‘EPS’ Editor-in-Chief
Family Law in EU and International Legislation
The process of globalisation intensifies migration as well as social, economic and cultural changes, as a result of which modern societies become increasingly mobile, diverse and pluralistic. For this reason, international and supranational family law provisions play an ever more important role. Hence it is appropriate to take a closer look at current challenges posed by cross-border family matters in the European legal environment.
dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska, prof. US
Kierowniczka Zespołu Badawczego Prawa Cywilnego Procesowego, Prawa Medycznego i Nowych Technologii, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Prawa i Administracji; członkini Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Rodzinnego
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5177-4450).
Prawo dziecka do wysłuchania w sprawach cywilnych – wybrane problemy w perspektywie europejskiej i uniwersalnej
Prawo dziecka do wysłuchania w postępowaniu cywilnym stanowi jeden z kluczowych elementów ochrony praw dziecka w systemie prawnym ONZ i Rady Europy oraz Unii Europejskiej. Wynika ono z norm międzynarodowych, w szczególności Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20.11.1989 r., Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci, sporządzonej w Strasburgu 25.01.1996 r., a także z wytycznych Rady Europy dotyczących wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dziecku. Analiza regulacji i praktyki stosowania prawa wskazuje, że realizacja tego prawa obejmuje trzy nierozerwalne elementy: zapewnienie dziecku pełnej i zrozumiałej informacji o postępowaniu, stworzenie mu możliwości swobodnego wyrażenia poglądów (w formie bezpośredniej, pośredniej lub alternatywnej), a także obowiązek należytego uwzględnienia tych poglądów w procesie decyzyjnym.
Badania orzecznictwa oraz analiza praktyk ukazywanych w literaturze pokazują, że wysłuchanie dziecka nabiera znaczenia tylko wtedy, gdy jego stanowisko jest w sposób realny rozważone i odzwierciedlone w uzasadnieniu decyzji. Nawet w sytuacjach, gdy poglądy dziecka nie są decydujące dla rozstrzygnięcia, konieczne jest przekazanie mu wyjaśnienia przyczyn takiej decyzji w sposób dostosowany do jego wieku i dojrzałości. Elastyczność form wysłuchania, ich dostosowanie do indywidualnych potrzeb dziecka oraz zapewnienie przyjaznego otoczenia proceduralnego stanowią podstawowe warunki efektywnej realizacji tego prawa.
Celem artykułu jest ukazanie istoty prawa do wysłuchania, omówienie jego funkcji i treści, a także przedstawienie wybranych problemów w jego stosowaniu. Wnioski wskazują na potrzebę dalszego wzmacniania mechanizmów gwarantujących realny wpływ opinii dziecka na rozstrzygnięcia sądowe, co wymaga nie tylko zmian proceduralnych, lecz także odpowiedniego przygotowania osób orzekających w sprawach z udziałem dzieci oraz rozwoju infrastruktury sądowej przyjaznej dzieciom.
Słowa kluczowe: dziecko, prawo do wysłuchania, postępowanie cywilne
Pobierz treść artykułu
dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska, prof. US
The author is the head of the Research Team for Civil Procedural Law, Medical Law and New Technologies at the Faculty of Law and Administration, University of Szczecin, and a member of the Family Law Codification Committee
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5177-4450).
The Child’s Right to Be Heard in Civil Proceedings – Selected Issues from the European and Universal Perspective
The child’s right to be heard in civil proceedings constitutes one of the key elements of the protection of children’s rights within the legal systems of the United Nations, the Council of Europe and the European Union. It derives from international norms, in particular the United Nations Convention on the Rights of the Child adopted by the General Assembly on 20 November 1989, Charter of Fundamental Rights and the European Convention on the Exercise of Children’s Rights adopted in Strasbourg on 25 January 1996, as well as from the Council of Europe’s Guidelines on Child-Friendly Justice. An analysis of legal regulations and their practical application indicates that there are three inseparable elements required to ensure the implementation of this right: providing the child with complete and comprehensible information about the proceedings, enabling the child to freely express his or her views (in a direct, indirect or an alternative form), and the obligation to give due weight to those views in the decision-making process.
Studies of case law and analysis of practices described in the literature show that the hearing of a child gains importance only when the child’s views are genuinely considered and reflected in the reasoning of the decision. Even in situations where the child’s opinion is not decisive for the outcome, it is necessary to explain the reasons for such a decision in a manner adapted to the child’s age and maturity. Flexibility in the forms of the hearing, their adaptation to the individual needs of the child, and ensuring a child-friendly environment during the proceedings are fundamental conditions for the effective exercise of this right.
The objective of this article is to present the essence of the right to be heard, to discuss its functions and content, and to highlight selected issues in its application. The conclusions point to the need to further strengthen mechanisms ensuring the real impact of the child’s view on judicial decisions, which requires not only procedural changes, but also the appropriate preparation of the judiciary for child-related cases and the development of child-friendly court infrastructure.
Keywords: child, right to be heard, civil proceedings
Bibliografia/References
Archard C., Children’s Rights and Childhood, London–New York 2015.
Barne-og familiedepartementet. 2004. Om nye saksbehandlingsregler i barneloven i kraft 1. april 2004. Veileder Q-15/2004.
Oslo: Statens forvaltningstjeneste Veileder Q-15/2004 (Norweskie Ministerstwo ds. Dzieci i Spraw Rodzinnych).
Cieśliński M.M., Sądowe wysłuchanie dziecka a stanowisko jego rodziców, „Przegląd Sądowy” 2021/1.
Crowley A., Larkins C., Pinto L.M., Listen – Act – Change, Council of Europe Handbook on children’s participation for professionals working for and with children, Strasbourg 2020.
Dimopoulos G., Hew E., Vosz M., Walsh H., Talk to Us, Not About Us: Children’s Understandings and Experiences of Participation in Australian Family Law, „Child & Family Social Work” 2025/1.
Erikson E., Identity: Youth and Crisis, New York 1968.
Filauro C., Lavazzo S., Manni V., The right of the child to be heard: challenge for an harmonization, https://portal.ejtn.eu/PageFiles/14775/Written%20paper_Italy.pdf (dostęp: 10.09.2025 r.).
Gal T., Child Victims in the Criminal Justice System [w:] Child Victims and Restorative Justice: A Needs Rights Model, Oxford 2011.
Grądzka I., Ochrona prawna dzieci zeznających w sądach Wielkiej Brytanii i praktyka przyjmowania zeznań od małoletnich świadków, https://efektywne-prawo.org.pl/wp-content/uploads/2024/01/Ochrona_prawna_._WB_dr_I_Gradzka__O.pdf (dostęp: 10.09.2025 r.).
Guidelines of the Committee of Ministers of the Council of Europe on child-friendly justice, Strasbourg 2011, reprinted 2024.
Komitet Praw Dziecka ONZ, Komentarz ogólny nr 12: Prawo dziecka do bycia wysłuchanym, Komitet Praw Dziecka Organizacji Narodów Zjednoczonych 2009.
Komitet Praw Dziecka ONZ, Komentarz ogólny nr 14: Prawa dziecka do jak najlepszego zabezpieczenia jego interesów (art. 3 ust. 1), CRC/C/GC/14, 29.05.2013 r.
Lansdown G., Every Child’s Right to be Heard: A Resource Guide on the UN Committee on the Rights of the Child General Comment No. 12, London 2011.
Limbeek M., Bruning M., The Netherlands [w:] Litigating the Rights of the Child The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, red. T. Liefaard, J.E. Doek, Dordrecht 2015.
Pobjoy J.M., The best interests of the child principle as an independent source of international protection, „International Comparative Law Quarterly” 2015/64(2).
Skjørten, K., Melom beskyttelse i selvbestemmelse. Barns rettigheter i foreldretvister om bosted og samvær [w:] Rettigheter i velferdsstaten: Begreper, trender, red. I. Ikdahl, VB Strand, Oslo 2016.
Skjørten K., Sandberg K., Children’s Participation in Family Law Proceedings [w] Children’s Rights in Norway. An Implementation Paradox?, red. M. Langford, M. Skivenes, K.H. Søvig, Universitetsforlaget 2019.
Studnicki F., Wprowadzenie do informatyki prawniczej, Warszawa 1978.
Tyler T.R., Why People Obey the Law, Princeton 2006.
Warshak R.A., Payoffs and Pitfalls of Listening to Children, „Family Relations: An Interdisciplinary Journal of Applied Family Studies 52” 2003/4.
dr Mateusz Wąsik
Adwokat, doradca podatkowy
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8207-0990).
Rodzicielstwo w cieniu granic: Unia Europejska wobec dzieci z rodzin jednopłciowych
Żyjemy w świecie, w którym małżeństwa coraz częściej kończą się rozwodem, a coraz więcej dzieci dorasta w rodzinach odbiegających od tradycyjnego modelu. W świecie, w którym tożsamość płciowa nie jest już postrzegana w kategoriach sztywnych ram, osoby przypisane prawnie do jednej płci mogą doświadczać rodzicielstwa w sposób wcześniej nieuznawany, a niektóre osoby nie identyfikują się ani jako kobiety, ani jako mężczyźni – i prawo zaczyna to dostrzegać. W tym świecie dzieci niekoniecznie są genetycznie spokrewnione ze swoimi opiekunami prawnymi i mogą mieć także rodziców społecznych. Znaczenia w tym obszarze nabiera problematyka prawnego uznania dzieci w związkach jednopłciowych. Rodzicielstwo w związkach jednopłciowych w Unii Europejskiej (UE) stanowi złożone i ewoluujące wyzwanie, naznaczone cienką granicą między kompetencjami instytucji unijnych, w tym Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, w zakresie ochrony swobody przepływu osób i zakazu dyskryminacji a wyłączną kompetencją państw członkowskich w zakresie prawa rodzinnego materialnego. Artykuł analizuje tę problematykę z perspektywy dziecka oraz jego praw filiacyjnych, a także odpowiada na pytanie, w jaki sposób ingerencja organów unijnych może sprzyjać poszanowaniu praw tychże dzieci.
Słowa kluczowe: swoboda przepływu osób, LGBT+, związki jednopłciowe, prawa człowieka
Pobierz treść artykułu
dr Mateusz Wąsik
The author is an advocate and tax advisor
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8207-0990).
Parenthood across Borders: The European Union on Children of Same-Sex Families
We live in a world where marriages more and more often end in divorce; where an increasing number of children grow up in families that do not conform to the traditional model. This is the world where gender identity is no longer seen in terms of fixed categories; where persons legally classified as being of certain gender can experience parenthood in a way previously unrecognised, and where some persons do not identify as male or female – and the law starts to recognise it. In this world, children are not necessarily genetically related to their legal parents and may also have social parents. The issue of legal recognition of children of same-sex couples is gaining importance in this context. Parenthood in same-sex couples in the European Union (EU) is a complex and evolving challenge, marked by a fine line between competences of EU institutions, including the Court of Justice of the European Union, in the area of the protection of freedom of movement of persons and prohibition of discrimination, and the exclusive competence of Member States in the area of substantive family law. This article analyses these issues from the point of view of children and their filiation rights, and answers the question of how the involvement of EU authorities can promote respect for the rights of these children.
Keywords: freedom of movement of persons, LGBT+, same-sex couples, human rights
Bibliografia/References
Biagioni G., ‘On Recognition of Foreign Same-Sex Marriages and Partnerships’ [w:] Same-Sex Couples Before National, Supranational and International Jurisdictions, red. D. Gallo, L. Paladini, P. Pustorino, Berlin 2014.
Dunne M., ‘Who is a Parent and Who is a Child in a Same-Sex Family? Legislative and Judicial Issues for LGBT Families Post-Separation, Part I: The European Perspective’, „Journal of the American Academy of Matrimonial Lawyers” 2017/30.
Hodson L., Ties That Bind: Towards a Child-Centred Approach to Lesbian, Gay, Bi-Sexual and Transgender Families under the ECHR, „International Journal of Children’s Rights” 2012/20.
Milczarek E., Standardy uznania i ochrony związków par jednopłciowych w Europie, „Przegląd Prawa Publicznego” 2024/10.
Mizielińska J., Abramowicz M., Stasińska A., Rodziny z wyboru w Polsce. Życie rodzinne osób nieheteroseksualnych, Warszawa 2014.
Mostowik P., Swoboda przemieszczania się w Unii Europejskiej przez dziecko pod pieczą osób tej samej płci a krajowe reguły obywatelstwa i prawa rodzinnego na tle wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 14.12.2021 r., C-490/20, V.M.A. przeciwko Stolichna obshtina, rayon „Pancharevo”, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/4.
Rakic S., Choi J., Parent in One Member State, Parent in All Member States: The Good, the Bad and the Ugly, „European Papers” 2023/8(3).
Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2019–2020. Przegląd najważniejszych danych, red. M. Makuchowska, Warszawa 2021.
Szczerba A., Free Movement of Same-Sex Marriages: The CJEU and the (Troublesome) Protection of EU Citizens Regardless of Their Sexual Orientation in the Light of the Coman Judgment, „Państwo i Prawo” 2022/8.
Tryfonidou A., EU Free Movement Law and the Legal Recognition of Same-Sex Relatnioships: The Case for Mutual Recognition [w:] Rights On The Move – Rainbow Families in Europe, red. C. Casonato, A. Schuster, Trento 2014.
Tryfonidou A., Wintemute R., Obstacles to the Free Movement of Rainbow Families in the EU. Study requested by the PETI Committee, Bruksela 2021.
Wąsik M., Związki osób tej samej płci. Konsekwencje brak regulacji w prawie polskim, Warszawa 2024.
Willems G., All Paths Lead to Equality? [w:] The Family in EU law, red. A. Tryfonidou, M. Oberg, Cambridge 2024.
prof. dr hab. Joanna Haberko
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Katedra Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2713-3896).
dr Piotr Króliński
Uniwersytet Warszawski
(ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3352-9501).
Udział w autorstwie tekstu:
Joanna Haberko – 50%
Piotr Króliński – 50%
Zastosowanie ochronnego reżimu konwencji haskiej w przypadku uprowadzenia małoletniej kobiety ciężarnej lub dziecka nienarodzonego
Artykuł podejmuje problematykę zastosowania ochronnego reżimu Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze 25.10.1980 r., w sytuacjach obejmujących uprowadzenie małoletniej kobiety ciężarnej lub dziecka nienarodzonego. Analizie poddano zakres podmiotowy i przedmiotowy konwencji. Autorzy mierzą się z koniecznością ustalenia miejsca stałego pobytu nasciturusa oraz zakresem prawa do opieki w okresie prenatalnym. Rozważania koncentrują się na dopuszczalności interpretacji rozszerzającej konwencji haskiej oraz konsekwencjach jej obecnego brzmienia, które nie przewiduje wprost ochrony dziecka poczętego przed szkodliwymi skutkami uprowadzenia. Celem opracowania jest wskazanie luk prawnych oraz zainicjowanie dyskusji nad potrzebą dostosowania instrumentów prawa międzynarodowego do zmieniających się warunków społecznych i rodzinnych.
Słowa kluczowe: uprowadzenia rodzicielskie, konwencja haska, nasciturus, prawo do opieki, ciężarna małoletnia
Pobierz treść artykułu
prof. dr hab. Joanna Haberko
The author is a professor at the Department of Civil, Commercial and Insurance Law at Adam Mickiewicz University in Poznań, Poland
(ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2713-3896).
dr Piotr Króliński
The author holds a PhD in Law from the University of Warsaw, Poland
(ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3352-9501).
Authors’ contributions:
Joanna Haberko – 50%
Piotr Króliński – 50%
Application of the Protection Regime under the Hague Convention in case of Abduction of a Pregnant Minor or an Unborn Child
The article relates to the issue of applying the protection regime under the Hague Convention on the Civil Aspects of International Child Abduction of 25 October 1980 to situations involving abduction of a pregnant minor or an unborn child. The analysis covers the personal and material scope of the Convention. The authors considered the need to establish the permanent residence of nasciturus and the scope of the right to custody in the prenatal period. The deliberations are focused on the admissibility of an extensive interpretation of the Convention and the implications of its current wording, which does not explicitly provide protection for an unborn child against the harmful effects of abduction. The purpose of the article is to identify legal gaps and to initiate a debate on the need to adapt international law instruments to evolving social and family circumstances.
Keywords: parental abductions, Hague Convention, nasciturus, right to custody, pregnant minor
Bibliografia/References
Alaminos Chica A.F., Matrimonios mixtos intraeuropeos: un modelo empírico, „OBETS Revista de Ciencias Sociales” 2008/1.
Albert Guardiola M.C., Masanet Ripoll E., Socialización, competencia intercultural y construcción de identidades múltiples en el contexto de familias multiculturales: una aproximación teórica, Congreso sobre la Inmigración en España. Migraciones y Desarrollo Humano, Valencia 2007.
Beaumont P.R., Holliday J., „Habitual residence” in child abduction cases: hybrid approach in now the norm but how much weight should e given to parental intention? [w:] Liber Amicorum. Monika Pauknerová, red. M. Pfeiffer i in., Prague 2021.
Beaumont P.R., McEleavy P.E., The Hague Convention on International Child Abduction, Oxford 1999.
Chiancone J., Parental Abduction: A Review of the Literature, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention 2001, https://www.ojp.gov/ncjrs/virtual-library/abstracts/parental-ab-duction-review-literature (dostęp: 9.08.2025 r.).
De Ruiter A., 40 lat konwencji haskiej dotyczącej uprowadzenia dziecka: prawne i społeczne zmiany w kwestii praw dziecka, Bruksela 2020.
Freeman M., Rights Of Custody And Access Under The Hague Child Abduction Convention – “A Questionable Result?”, „California Western International Law Journal” 2000/31.
Gajda J., Tajemnica przysposobienia i jej ochrona w polskim prawie cywilnym, Przemyśl–Rzeszów 2012.
Gamarra Y., Derechos Humanos En Una Sociedad Multipolar Y «Transcivilizacional» [w:] El discurso civilizador en Derecho Internacional cinco estudios y tres comentarios, red. Y. Gamarra Chopo, Zaragoza 2011.
Goldstein G., The Concepts of Habitual Residence and Ordinary Residence in Light of Quebec Civil Law, the Divorce Act and the Hague Conventions of 1980 and 1996, Montreal 2006.
Haberko J., Administracyjnoprawny obowiązek szczepienia dzieci a zgoda przedstawiciela ustawowego na badania kwalifikacyjne , „Studia Prawa Publicznego” 2017/3.
Haberko J., Rozstrzyganie konfliktów między członkami rodziny a dobro dziecka, „Consilium Iuridicum” 2023/5.
Ignatowicz J. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2012.
Jaros P., Definicja dziecka [w:] Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), red. S.L. Stadniczeńko, Warszawa 2015.
Kledyńska A., Możliwość ingerencji państwa w sferę władzy rodzicielskiej w kontekście obowiązkowych szczepień ochronnych w Polsce – zagadnienia prawne i etyczne [w:] Prawne i etyczne problemy współczesnej medycyny, red. P. Polaczuk, M. Augustyniak, A. Bauknecht, Olsztyn 2016.
Kogut E., Uwagi na temat wykonywania władzy rodzicielskiej, „Studia Prawnoustrojowe” 2019/46.
Króliński P., Cywilnoprawna ochrona dziecka uprowadzonego za granicę, Warszawa 2025.
Króliński P., „Poważne ryzyko” w rozumieniu art. 13 lit. b Konwencji haskiej. Analiza orzecznictwa sądów Ameryki Łacińskiej, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2021/1.
Kubicka-Grupa Z., Miejsce zwykłego pobytu dziecka jako podstawa jurysdykcji krajowej w rozporządzeniu Bruksela II ter, Warszawa 2024.
Kuziak L., Uprowadzenie dziecka za granicę [w:] Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, red. J. Ignaczewski, Warszawa 2015.
Łukasiewicz R., Dobro dziecka a interesy innych podmiotów w polskiej regulacji prawnej przysposobienia, Warszawa 2019.
Martinson D., Melissa G., Cross Border Parental Child Abduction Social Context Issues, (Prepared for Cross Border Child Custody Disputes – Judicial Networking and Direct Judicial Communication, Judicial Officers Pre-Institute , https://fredacentre.com/wp-content/uploads/The-Hon.-D-Martinson-and-M-Gregg-Cross-Border-Parental-Child-Abduction-Social-Con-text-Issues.pdf (dostęp: 9.08.2025 r.).
Martiny D., Is Unification of Family Law Feasible or even Desirable? [w:] Towards a European Civil Code, red. A. Hartkamp i in., Alphen aan den Rijn 2011.
Mazurkiewicz J., Nasciturus w prawie cywilny i karnym, „Palestra” 1973/11.
Mączyński A., Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu , red. A. Mączyński, M. Pazdan, A. Szpunar, Kraków 1994.
Mostowik P. [w:] Międzynarodowe prawo rodzinne. Filiacja. Piecza nad dzieckiem. Alimentacja, red. P. Mostowik, Warszawa 2023.
Parsons E., Inchoate rights – one true meaning?, „Journal of Social Welfare and Family Law” 2015/1.
Pazdan M., Rott-Pietrzyk E., Świerczyński M., Uwagi ogólne [w:] System Prawa Prywatnego, t. 20A, Prawo prywatne międzynarodowe, red. M. Pazdan, Warszawa 2014.
Pérez-Vera E., Explanatory Report [w:] Acts and Documents of the Fourteenth Session (1980), tome III, Child abduction, Hague 1980.
Słyk J., Rozstrzyganie o istotnych sprawach dziecka w przypadku braku porozumienia rodziców (art. 97 § 2 k.r.o.), „Prawo w Działaniu. Sprawy Cywilne” 2013/14.
Sokołowski T. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013.
Sokołowski T., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2008.
Sultan N., Kamarudin Z., Tracking the trends of parental child abduction: a literature review, „Journal of Islamic Law Review” 2021/2.
Syryt A., Konstytucyjne uwarunkowania władzy rodzicielskiej [w:] Władza rodzicielska. Interdyscyplinarna analiza instytucji, red. J. Słyk, M. Wilczek-Karczewska, Warszawa 2023.
Tymiński R., Rodzic odmawiający szczepienia dziecka, „Pediatria po Dyplomie” 2014/2.
Wierciński J. [w:] Międzynarodowe prawo rodzinne. Filiacja. Piecza nad dzieckiem. Alimentacja, red. P. Mostowik, Warszawa 2023.
Wierciński J., Klauzula ne exeat a prawo do pieczy nad dzieckiem. Cywilnoprawne aspekty uprowadzenia dziecka za granicę, „Kwartalnik Rodzina i Prawo” 2010/3.
Wierciński J., Ponownie o klauzuli ne exeat – cywilnoprawne aspekty uprowadzenia dziecka za granicę. Sąd Najwyższy USA w sprawie Abbott v. Abbott, „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” 2011/8.
Zbyrad T., Współczesne oblicza feminizacji migracji i jej skutki, „Studia Polonijne” 2018/39.
dr Sylwia Jastrzemska
Sędzia, Sąd Okręgowy we Wrocławiu; sędzia wizytator ds. spraw rodzinnych i nieletnich; wykładowca, Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury i ERA; członek Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Rodzinnego.
Jurysdykcja w unijnych sprawach alimentacyjnych na podstawie rozporządzenia Rady (WE) nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych – uwagi praktyczne
Celem artykułu jest analiza przesłanek jurysdykcyjnych w unijnych sprawach alimentacyjnych i zwrócenie uwagi na problemy praktyczne w stosowaniu obowiązujących regulacji prawnych. Praktyka orzecznicza jest niejednolita, dlatego prawidłowa wykładnia wymaga przeanalizowania regulacji zawartych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych zarówno w odniesieniu do jego celu, jak i orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
Słowa kluczowe: unijna sprawa cywilna, miejsce zwykłego pobytu, jurysdykcja
dr Sylwia Jastrzemska
The author is a judge at the Regional Court in Wrocław, Poland, a visiting judge for family and ju-venile cases, a lecturer at the National School of Judiciary and Public Prosecution and ERA, and a member of the Family Law Codification Committee.
Jurisdiction in EU Maintenance Allowance Cases based on Council Regulation (EC) No 4/2009 of 18 December 2008 on Jurisdiction, Applicable Law, Recognition and Enforcement of Decisions and Cooperation in Matters Relating to Maintenance Obligations – Practical Considerations
The purpose of this article is to analyse jurisdictional prerequisites in EU maintenance allowance cases and to focus the attention on practical problems in the application of existing legal regulations. The case law is inconsistent, therefore a correct interpretation requires an analysis of the provisions of Council Regulation No 4/2009 of 18 December 2008 on jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of decisions and co-operation in matters relating to maintenance obligations, both in relation to its purpose and to the judgments of the Court of Justice of the European Union (CJEU).
Keywords: EU civil case, habitual residence, jurisdiction
Bibliografia/References
Berutowicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984.
Dominowska J., Jurysdykcja w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej i obowiązku alimentacyjnego a jurysdykcja w postępowaniu rozwodowym, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017/1.
Gołaczyński J., Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2007.
Gołąb A., Weitz K., Przegląd orzecznictwa TSUE z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2021–2022) – Rozporządzenie nr 44/2001 i Rozporządzenie nr 1215/2012, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2023/3.
Gołąb A., Weitz K., Przegląd orzecznictwa TSUE z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2021–2022) – Rozporządzenia nr 2015/848, nr 1346/2000, nr 1393/2007, nr 2001/2003, nr 4/2009, nr 1896/2006, nr 650/2012 i nr 1206/2001, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2023/4.
Frąckowiak-Adamska A., Brexit a zasada wzajemnego zaufania w europejskiej przestrzeni sądowej, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/5.
Frąckowiak-Adamska A., Regulacje z zakresu jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń [w:] System Prawa Unii Europejskiej, t. 8, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych, karnych i współpraca policyjna, red. J. Barcz, Warszawa 2021.
Juryk A., O kilku nieporozumieniach z ustaleniem jurysdykcji w sprawach alimentów, czyli jak (nie) stosować art. 3 rozporządzenia 4/2009. Uwagi na tle wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 5.09.2019 r., C-468/18, R przeciwko P, „Polski Proces Cywilny” 2021/2.
Juryk A., Sprawy alimentacyjne, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006/4.
Korzan K., Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2004.
Koszowski M., Granice związania orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej [w:] Granice państwa jako granice jurysdykcji w Unii Europejskiej, red. S. Grochalski, Dąbrowa Górnicza 2012.
Markiewicz K., Postępowanie w sprawach depozytowych, Warszawa 2007.
Miąsik D., Szwarc M., Stosowanie prawa unii europejskiej przez sędziów sądów powszechnych i prokuratorów, Warszawa 2012.
Saganek P., Orzecznictwo sądów krajowych państw członkowskich dotyczące Wspólnot Europejskich [w:] Wymiar Sprawiedliwości w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toruń 2001.
Weitz K., Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005.
Wysocka-Bar A., Brexit a konwencja o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Lugano II), „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/5.
Zalisko M., Uznawanie i wykonywanie [w:] Jurysdykcja, uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach małżeńskich i sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę. Komentarz do Rozporządzenia Rady UE 2019/1111, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2022.
Zatorska J., Komentarz do rozporządzenia nr 4/2009 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, LEX 2012.
Zbiory orzecznictwa Becka. Prawo Unii Europejskiej, red. E. Skibińska, Warszawa 2014.
dr Filina Sztandera-Barełkowska
Radca prawny
(ORCID: https://orcid.org/0000-0003-1681-3631).
Życie rodzinne pełnoletniej osoby z niepełnosprawnością intelektualną i jej rodziców. Rozważania na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 20.10.2022 r., 46342/19, Bierski przeciwko Polsce, oraz jego konsekwencje dla polskiego ustawodawcy
Artykuł przedstawia najważniejsze zagadnienia dotyczące życia rodzinnego pomiędzy rodzicami a ich pełnoletnimi dziećmi w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Autorka analizuje relację pomiędzy poszanowaniem życia rodzinnego a poszanowaniem życia prywatnego. Ponadto wskazuje konsekwencje prawne wyroku ETPC z 20.10.2022 r., 46342/19, Bierski przeciwko Polsce, dla polskiego ustawodawcy.
Słowa kluczowe: życie rodzinne, życie prywatne, osoba z niepełnosprawnością intelektualną, kontakty, prawa człowieka
dr Filina Sztandera-Barełkowska
The author is a legal advisor
(ORCID: https://orcid.org/0000-0003-1681-3631).
Family Life of Adults with Intellectual Disabilities and Their Parents. Considerations in the Light of the Judgment of the European Court of Human Rights of 20 October 2022, 46342/19, Bierski v Poland, and its Implications for the Polish Legislator
The article presents key issues related to family life between parents and their adult children in the context of the European Convention on Human Rights. The author analyses the relationship between the respect for family life and the respect for private life. Furthermore, the author points out the legal consequences of the ECtHR judgment of 20 October 2022, 46342/19, Bierski v Poland, for the Polish legislator.
Keywords: family life, private life, person with intellectual disability, contact, human rights
Bibliografia/References
Andrzejczuk R., Ochrona rodziny na płaszczyźnie międzynarodowej, Warszawa 2018.
Cichoń Z., Prawa rodziny w orzecznictwie ETPC w Strasburgu, „Palestra” 2013/7–8.
Czepek J., Szczególny charakter art. 8 EKPC w teorii zobowiązań pozytywnych państwa-strony [w:] Między wykładnią a tworzeniem prawa. Refleksje na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i międzynarodowych trybunałów karnych, red. C. Mik, K. Gałka, Toruń 2011.
Czepek J., Zobowiązania pozytywne państwa w sferze praw człowieka pierwszej generacji na tle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Olsztyn 2014.
Justyński T., Kontakty z dorosłym ubezwłasnowolnionym dzieckiem. Glosa do uchwały SN z dnia 17 maja 2018 r., III CZP 11/18, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2019/7–8.
Lubowiecki D., Realizacja przez Polskę zobowiązań pozytywnych państwa polegających na zapewnieniu możliwości wykonywania przez rodziców opieki i kontaktu z dzieckiem – rozważania teoretyczne, „Kortowski Przegląd Prawniczy” 2017/3.
Mędrzycki R., Ustawa o zapewnianiu spełnienia wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze. Komentarz, LEX 2025.
Nowicki M.A. (red.), Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2021.
Rzewuska M., Glosa do uchwały SN z dnia 17 maja 2018 r., III CZP 11/18, „Dyskurs Prawniczy i Administracyjny” 2022/4.
Sakowicz A., Uregulowanie kontaktów ojca z pełnoletnim, niepełnosprawnym synem [w:] Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz Orzeczniczy za rok 2022, red. J. Kosonoga, Warszawa 2023.
Schneider A., Bestimmungsbefugnisse des Betreuers im Lichte der Reform des Betreuungsrechts (insbesondere Aufenthalts- und Umgangsbestimmung), „Zeitschrift für das gesamte Familienrecht” 2022/1.
Schneider A., Kommentar zum § 1896 BGB. Umgang Angehöriger [w:] Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Familienrecht II. 8 Auflage 2020, red. D. Schwab, München 2020.
Schneider A., Kommentar zum § 1834 BGB. Bestimmung des Umgangs und des Aufenthalts des Betreuten [w:] Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Familienrecht II. 9 Auflage 2024,, red. D. Schwab, München 2024.
Strzępek K.A., Zakres ochrony Artykułu 8 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – uwagi ogólne na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Prawo i Więź” 2020/3.
Sztandera F., Glosa częściowo krytyczna do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2018 r. (III CZP 11/18), „Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM” 2020/10.
Sztandera-Barełkowska F., Opieka nad osobą pełnoletnią – stan de lege lata i postulaty de lege ferenda, Warszawa 2024.
Szuniewicz M., Deportacja cudzoziemców w świetle zobowiązań Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 2014/5.
Wybrańczyk D., Kształtowanie kontaktów rodziców z ubezwłasnowolnionym dorosłym dzieckiem, „Monitor Prawniczy” 2018/24.
Zajączkowska-Burtowy J., Kontakty z dzieckiem. Prawa i obowiązki, Warszawa 2020.
Zima-Parjaszewska M., Wprowadzenie [w:] Osoba z niepełnosprawnością intelektualną w postępowaniach sądowych i przed innymi organami. Poradnik praktyczny, red. M. Zima-Parjaszewska, Warszawa 2015.
dr Joanna Zajączkowska-Burtowy
Adiunkt, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Katedra Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego; adwokat
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8431-4928).
Problematyka związków partnerskich osób tej samej płci na tle najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Artykuł podejmuje wciąż aktualną problematykę braku kompleksowych regulacji prawnych dotyczących związków partnerskich osób tej samej płci w Polsce. Autorka analizuje konsekwencje prawne wynikające z tej luki legislacyjnej, wskazując na nieadekwatność obecnego stanu prawnego do zmieniających się realiów społecznych. Przedstawiony zostaje przegląd najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które jednoznacznie wskazuje na obowiązek państw członkowskich zapewnienia prawnego uznania i ochrony związków jednopłciowych. Artykuł dowodzi, że wprowadzenie instytucji związków partnerskich jest nie tylko koniecznością wynikającą z międzynarodowych zobowiązań Polski, lecz także krokiem w kierunku budowania państwa szanującego godność i ideę demokratycznych praw człowieka.
Słowa kluczowe: związek osób tej samej płci, życie rodzinne, ochrona praw człowieka, ETPC
dr Joanna Zajączkowska-Burtowy
The author is an assistant professor at the Department of Civil, Commercial and Insurance Law at Adam Mickiewicz University in Poznań, Poland, and an advocate (ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8431-4928).
The Issue of Same-Sex Civil Partnerships in the light of Recent Case Law of the European Court of Human Rights
The article refers to the still relevant issue of the lack of comprehensive legal regulations regarding same-sex civil partnerships in Poland. The author analyses the legal consequences of this legislative gap, indicating the inadequacy of the existing legal framework to changing social reality. A review of recent case law of the European Court of Human Rights is presented, clearly indicating the obligation of Member States to ensure legal recognition and protection of same-sex civil partnerships. The article proves that the introduction of the institution of civil partnerships is not only a necessity stemming from Poland’s international obligations, but also a step towards building a state that respects human dignity and the concept of democratic human rights.
Keywords: same-sex couple, family life, human rights protection, ECtHR
Bibliografia/References
Bagan-Kurluta K., Wyrok w sprawie Przybyszewska i inni przeciwko Polsce na tle orzecznictwa ETPCz w sprawach związków par jednopłciowych, „Białostockie Studia Prawnicze” 2025/30(1).
Bodnar A., Skuteczność Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w Polsce [w:] Skuteczność prawa, red. T. Giaro, Warszawa 2010.
Bodnar A., Wykonywanie orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Polsce, Warszawa 2018.
Bugajski B., Uznanie i ochrona par jednopłciowych w prawie polskim na tle najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2025/2.
Ciżyńska-Pałosz A., Wpływ Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na porządek prawny państw-stron Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a koncepcja marginesu oceny. Analiza ze szczególnym uwzględnieniem wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, „Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2020/1(50).
Garlicki L., Fedotova i inni przeciwko Rosji, czyli sformowanie europejskiego standardu nakazującego prawne uznanie związków monoseksualnych, „Europejski Przegląd Sądowy” 2023/2.
Garlicki L., Związki monoseksualne a prawa człowieka –kształtowanie się europejskiego standardu, „Przegląd Konstytucyjny” 2019/2.
Górski M., „Wykuwanie stali”, czyli o kształtowaniu standardu wykładni EKPC na przykładzie kwestii formalizacji związku jednopłciowego, „Państwo i Prawo” 2022/12.
Hartwich F., Związki partnerskie. Aspekty prawne, Warszawa 2011.
Jaroszewska-Choraś D., Potwierdzenie obowiązku instytucjonalizacji związków osób tej samej płci, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2025/1.
Kasprzyk P., Kilka uwag o potrzebie instytucjonalizacji homoseksualnych związków partnerskich i „małżeńskich” w polskim prawie rodzinnym [w:] Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, Toruń 2008.
Mizerski R., Dostęp par różnopłciowych do związku partnerskiego. Glosa do wyroku ETPC z dnia 26 października 2017 r., 28475/12, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018/8.
Mizerski R., Instytucjonalizacja związku osób tej samej płci jako realizacja zobowiązania pozytywnego państwa z art. 8 EKPC – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 13 lipca 2021 r., sprawy połączone 40792/10, 30538/14, 43439/14, Fedotova i in. przeciwko Rosji, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/12.
Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2002.
Pawliczak J., Recenzja pracy M. Wąsika Związki osób tej samej płci. Konsekwencje braku regulacji w prawie polskim, Warszawa 2024, „Państwo i Prawo” 2024/10.
Podolska A., Aplikowanie standardu europejskiego – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Prawa Człowieka z 19.09.2024 r., sprawy połączone 58828/12 i 4 inne, Formela i inni przeciwko Polsce, „Europejski Przegląd Sądowy” 2025/1.
Wąsik M., Przybyszewska i inni przeciwko Polsce. Istotny wyrok dla Polski i mała cegiełka w budowaniu podwyższonego standardu strasburskiego dla związków jednopłciowych, „Europejski Przegląd Sądowy” 2024/3.
Wąsik M., Wyrok Wielkiej Izby w sprawie Fedotova i inni przeciwko Rosji a podwyższony standard ochrony dla związków osób tej samej płci, „Europejski Przegląd Sądowy” 2023/2.
Wąsik M., Związki osób tej samej płci. Konsekwencje braku regulacji w prawie polskim, Warszawa 2024.
Wiśniewski A., Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Gdańsk 2008.
dr Agnieszka Franczak
Adiunkt, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Katedra Prawa Finansowego; doradca podatkowy
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9393-634X).
Wykorzystanie w postępowaniu podatkowym dowodów zgromadzonych w toku postępowania karnego i innego postępowania podatkowego a prawo do obrony – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 16.10.2019 r., C-189/18, Glencore Agriculture Hungary Kft przeciwko Nemzeti Adó- és Vámhivatal Fellebbviteli Igazgatósága
Wyrok TS z 16.10.2019 r. w sprawie C-189/18, Glencore Agriculture Hungary Kft przeciwko Nemzeti Adó- és Vámhivatal Fellebbviteli Igazgatósága ustanowił przełomowy na gruncie podatku od wartości dodanej standard ochrony procesowej podatnika w sytuacjach, gdy organ podatkowy korzysta z ustaleń i materiałów dowodowych pochodzących z innych, powiązanych postępowań (w tym karnych) prowadzonych wobec kontrahentów podatnika. Trybunał dopuścił co do zasady taką praktykę, lecz pod ściśle określonymi warunkami wynikającymi z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz ogólnej zasady poszanowania prawa do obrony: 1) podatnik musi mieć realny dostęp do dowodów, 2) musi istnieć skuteczna kontrola sądowa (w tym ocena legalności pozyskania dowodów) oraz 3) w toku postępowania należy respektować zasadę równości broni i kontradyktoryjności. Tezy wyroku istotnie ograniczyły krajową autonomię proceduralną, przesuwając punkt ciężkości sporów o VAT z czysto materialnej oceny: „wiedział lub powinien był wiedzieć o oszustwie” na procesowe gwarancje sprawiedliwego postępowania.
Słowa kluczowe: prawo do obrony, postępowanie podatkowe, postępowanie dowodowe, postępowanie karne
dr Agnieszka Franczak
Assistant professor, Jagiellonian University in Kraków, Poland, Department of Financial Law, tax advisor
(ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9393-634X).
The Application of Evidence Gathered in Criminal Proceedings and Other Tax Investigations in Tax Proceedings and the Rights of the Defence – Introduction and Judgment of the Court of Justice of 16 October 2019, C-189/18, Glencore Agriculture Hungary Kft v Nemzeti Adó- és Vámhivatal Fellebbviteli Igazgatósága
The judgment of the Court of Justice of 16 October 2019, C-189/18, Glencore Agriculture Hungary Kft v Nemzeti Adó- és Vámhivatal Fellebbviteli Igazgatósága established an unprecedented standard of taxpayer protection in value added tax proceedings, in situations where the tax authority uses findings and evidence gathered in other related investigations (including criminal proceedings) carried out against the taxpayer’s business partners. As a general rule, the Court of Justice has permitted such a practice, but under precisely defined conditions arising from Article 47 of the Charter of Fundamental Rights of the European Union and the general principle of respect for the rights of the defence: 1) the taxpayer must have actual access to evidence; 2) effective judicial review is required (including ascertaining the legality of the manner of obtaining the evidence); and 3) the principle of equality of arms and the inter partes principle must be respected during the proceedings. The theses of the judgment has significantly limited national procedural autonomy, shifting the centre of gravity of VAT disputes from a purely substantive assessment: “they knew or should have known about the fraud,” to procedural guarantees of a fair hearing.
Keywords: rights of the defence, tax proceedings, hearing of evidence, criminal proceedings
Bibliografia/References
Kuśmierczyk M., Kwestia wykorzystania materiałów zgromadzonych w innych postępowaniach jako dowodu w sprawie podatkowej, „Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych” 2019/12.
Szydło M., Sądowa kontrola decyzji organów regulacyjnych poprzez ich uchylanie, Wrocław 2024.
Szydło M., How far can previous rulings or evidence determine an individual administrative decision? Glencore’s implications for decisions within the scope of EU law, „Common Market Law Review” 2021/58(2).
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – dr Michalina Szpyrka (autorka jest adiunktem w Zakładzie Prawa Europejskiego Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oraz starszym asystentem sędziego w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7678-5287).
Case law of the Supreme Court – dr Michalina Szpyrka (the author is an assistant professor in the Department of European Law at the Institute of Law Studies of the Polish Academy of Sciences and a senior judge’s assistant at the Labour Law and Social Security Chamber of the Supreme Court, Poland,
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7678-5287).
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego – dr Robert Talaga (autor jest asesorem w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Poznaniu,
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5281-2188).
Case law of the Supreme Administrative Court – dr Robert Talaga (the author is an assessor at the Provincial Administrative Court in Poznań, Poland,
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5281-2188).