Instrumenty indywidualnej ochrony konsumentów w dyrektywie o nieuczciwych praktykach handlowych. Fikcja standaryzacji?
Profesor Stanisław Biernat
Redaktor Naczelny „EPS”
Wolność wypowiedzi w sprawach publicznych
Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał w kwietniu 2023 r. wyrok w sprawie Drozd przeciwko Polsce (nr 15158/19). Skarżący, dwoje obywateli polskich, zwrócili się do ETPCz w związku z wprowadzeniem wobec nich przez Komendanta Straży Marszałkowskiej zakazu wstępu na teren Sejmu RP przez rok. Zakaz ten był następstwem zdarzenia z 2017 r. polegającego na rozwinięciu przez skarżących oraz blisko 100 innych osób z ruchu Obywatele RP na terenie Sejmu (nie w budynku) transparentów z napisami „Wolność zgromadzeń” i „Brońcie niezależności sądów” oraz flag w kolorach tęczy. Straż marszałkowska odebrała demonstrantom ich sprzęt oraz przepustki na teren Sejmu. Po pewnym czasie, skarżący otrzymali pisma Komendanta Straży Marszałkowskiej zawierające wspomniany zakaz wstępu.
Professor Stanisław Biernat
‘EPS’ Editor-in-Chief
Freedom of Expression in Public Matters
In April 2023, the European Court of Human Rights issued a judgment in the Drozd v. Poland case (application no. 15158/19). The applicants, two Polish citizens, applied to the ECtHR in connection with the ban imposed on them by the Head of the Parliament Security Service preventing from entering the lower chamber of the Polish Parliament, the Sejm, for one year. The ban followed a 2017 incident involving the unrolling of banners reading ‘Freedom of assembly’ and ‘Defend independent courts’ and rainbow flags by the applicants and nearly 100 other persons from the Citizens of the Polish Republic movement on the grounds of the Sejm (not in the building). The Parliament Security Service took away the demonstrators’ equipment and Sejm entry passes. Some time later, the complainants received letters from the Head of the Parliament Security Service containing decisions on said entry ban.
Magdalena El-Hagin
Autorka jest Sędzią Sądu Okręgowego w Gdańsku, XV Wydziału Cywilnego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0669-1354).
Instrumenty indywidualnej ochrony konsumentów w dyrektywie o nieuczciwych praktykach handlowych. Fikcja standaryzacji?
Dyrektywą 2019/2161 w odniesieniu do lepszego egzekwowania i unowocześnienia unijnych przepisów dotyczących ochrony konsumenta, zwaną również dyrektywą Omnibus, wprowadzono do dyrektywy 2005/29 o nieuczciwych praktykach handlowych art. 11a, który ustanawia obowiązek wdrożenia przez państwa członkowskie proporcjonalnych i skutecznych środków prawnych, w tym do odszkodowania za szkodę poniesioną przez konsumenta oraz, w stosownych przypadkach, do obniżenia ceny lub rozwiązania umowy. W artykule podjęto próbę oceny instrumentów indywidualnej ochrony konsumentów w dyrektywie 2005/29 w zakresie zmodernizowanym przez dyrektywę Omnibus w kontekście skuteczności i efektywności przyjętych rozwiązań.
Słowa kluczowe: dyrektywa 2005/29/WE, dyrektywa 2019/2161, nieuczciwe praktyki handlowe, instrumenty indywidualnej ochrony konsumentów, prywatnoprawne dochodzenie roszczeń konsumenckich
Magdalena El-Hagin
The author is a judge at the Regional Court in Gdansk, Poland, XV Civil Division (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0669-1354).
Instruments for Individual Consumer Protection in the Directive on Unfair Commercial Practices. A Fiction of Standardization?
Directive 2019/2161 regarding the better enforcement and modernization of Union consumer protection rules, also known as the Omnibus Directive, introduced Article 11a into Directive 2005/29/EC on unfair commercial practices, which lays down the obligation for Member States to implement proportionate and effective remedies, including compensation for damage suffered by the consumer and, where relevant, a price reduction or the termination of the contract. The article attempts to evaluate the instruments of individual consumer protection in Directive 2005/29 in the scope modernized by the Omnibus Directive in the context of the effectiveness and efficiency of the adopted solutions.
Keywords: Directive 2005/29/EC, unfair commercial practices, instruments for individual consumer protection, private law enforcement of consumer claims
Bibliografia / References
Domańska M., Zasada autonomii proceduralnej państw członkowskich i jej ograniczenia wynikające z zasady efektywności [w:] Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, t. 2, Zasady – orzecznictwo – piśmiennictwo, red. M. Szwarc, K. Kowalik-Bańczyk, Warszawa 2007.
van Duin J.M.L., Leone C., The real (new) deal: Levelling the odds for Consumer-Litigants: On the Need for a Modernization, cz. 2, „European Review of Private Law” 2019/6.
Durovic M., The meaning of the notion ‘commercial practice’ under EU Law: UPC Magyarország, „European Review of Contract Law” 2016/1.
El-Hagin M., Dyrektywa 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych w świetle najnowszego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, cz. 1, „Studia Prawnicze INP PAN” 2021/1.
Gajda-Roszczynialska K., Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012.
Grochowski M., Przeciwdziałanie nieuczciwym praktykom rynkowym w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2010/6.
Jabłonowska A., Wpływ dyrektywy 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych na krajowe normy proceduralne. Glosa do wyroku TS z dnia 19 września 2018 r., C-109/17, Bankia SA przeciwko Juanowi Carlosowi Mariemu Merinowi i in., „Europejski Przegląd Sądowy” 2019/11.
Kotowicz B., Sieradzka M., Zawisza M., Żądanie unieważnienia umowy na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym jako postać roszczenia o przywrócenie stanu poprzedniego. Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2020 r., III CZP 80/19, „internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 2020/7.
Kunkiel-Kryńska A., Metody harmonizacji prawa konsumenckiego w Unii Europejskiej i ich wpływ na procesy implementacyjne w państwach członkowskich, Warszawa 2013.
Kunkiel-Kryńska A., Nowe rozwiązania prawa ochrony konsumenta w dyrektywie o nieuczciwych praktykach handlowych, „Europejski Przegląd Sądowy” 2007/8.
Loos M.B.M., The Modernization of European Consumer Law: A Pig in a Poke, „European Review of Private Law” 2019/1.
Loos M.B.M., The Modernization of European Consumer Law (Continued): More meat on the bone after all, „European Review of Private Law” 2020/2.
Loos M.B.M., Towards Civil Justice in the EU: The European Commission’s New Deal for Consumers. An Introduction to This Issue, „European Review of Private Law” 2019/6.
Manowska M. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, t. 1, Art. 1–477(16), red. M. Manowska, LEX 2022.
Pavillon C., Private enforcement as a deterrence tool: a blind spot in the Omnibus-Directive, „European Review of Private Law” 2019/6.
Południak-Gierz K., Instrumenty indywidualnej ochrony konsumenta w ustawie o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym a „Nowy ład dla konsumentów”, „internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 2018/6.
Scott C., Consumer Law, Enforcement and the New Deal for Consumers, „European Review of Private Law” 2019/6.
Scott C., Integrating Regulatory Governance and Better Regulation as Reflexive Governance [w:] The EU Better Regulation Agenda: A Critical Assessment, red. S. Garben, I. Govaere, Oxford 2018.
Sieradzka M., Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, Warszawa 2008.
Strzelecki M., Nieuczciwe praktyki handlowe a ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, „internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 2016/3.
Twigg-Flesner C., Bad Hand? The „New Deal” for EU Consumers, http://wrap.warwick.ac.uk/109971/1/WRAP-bad-hand-new-deal-EU-consumers-Twigg-Flesner-2018.pdf (dostęp: 10.03.2023 r.).
Krzysztof Wyderka
Autor jest radcą prawnym, członkiem Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8793-1902).
Podejście oparte na ryzyku a transfery danych osobowych do państw trzecich w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości oraz praktyki organów nadzorczych
Obowiązki związane z przekazywaniem danych osobowych do państw trzecich od lat stanowią poważne wyzwanie dla uczestników obrotu gospodarczego. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-311/18, Schrems II, zmienił sytuację podmiotów uczestniczących w międzynarodowych transferach danych osobowych. Istotne znaczenie ma w tym kontekście również późniejsza praktyka organów nadzorczych. Stanowiska prezentowane przez organy ochrony danych państw członkowskich Unii Europejskiej i Europejską Radę Ochrony Danych wzbudzają pewne wątpliwości z punktu widzenia wykładni przepisów rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27.04.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólnego rozporządzenia o ochronie danych) oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości. Celem artykułu jest weryfikacja praktyki organów ochrony danych dotyczącej w szczególności zastosowania podejścia opartego na ryzyku do międzynarodowych transferów danych osobowych.
Słowa kluczowe: dane osobowe, międzynarodowe transfery danych, standardowe klauzule umowne, środki uzupełniające, organy ochrony danych, Europejska Rada Ochrony Danych (EROD), Schrems
Pobierz treść artykułu
Krzysztof Wyderka
The author is an attorney at law, a member of the Warsaw Bar Association, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8793-1902).
Risk-Based Approach and Transfers of Personal Data to Third Countries in the Light of Case Law of the Court of Justice and the Practice of Supervisory Authorities
Obligations connected with transferring personal data to third countries have been a major challenge for economic actors for years. The judgment of the Court of Justice in the Schrems II case has changed the situation for entities involved in international transfers of personal data. The subsequent practice of supervisory authorities is also relevant in this context. The views presented by the data protection authorities of EU Member States and by the European Data Protection Board give rise certain doubts from the point of view of interpreting the provisions of Regulation (EU) 2016/679 of the European Parliament and of the Council of 27 April 2016 on the protection of natural persons with regard to the processing of personal data and on the free movement of such data, and repealing Directive 95/46/EC (General Data Protection Regulation) and case law of the Court of Justice. This article aims to review the practice of data protection authorities regarding in particular the application of a risk-based approach to international transfers of personal data.
Keywords: personal data, international data transfers, standard contractual provisions, supplementary measures, data protection authorities, EDPB, Schrems
Bibliografia / References
Breitbarth P., A Risk-Based Approach to International Data Transfers, „European Data Protection Law Review” 2021/4.
Costello R.A., Schrems II: Everything Is Illuminated?, https://www.europeanpapers.eu/en/europeanforum/schrems-II-every-thing-is-illuminated#_ftn35 (dostęp: 27.02.2023 r.).
Ćwiakowski M., Gawroński M., Usługi chmurowe w sektorze finansowym w kontekście transferów danych osobowych – aktualny krajobraz regulacyjny, „Monitor Prawniczy” 2022/15.
Docksey C., Article 24 Responsibility of the controller [w:] The EU General Data Protection Regulation (GDPR): A Commentary, red. C. Kuner, L.A. Bygrave, C. Docksey, L. Drechsler, Oxford 2020.
Fajgielski P. Ogólne rozporządzenie o ochronie danych. Ustawa o ochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2022.
Fennessy C., The Austrian Google Analytics decision: The race is on, 7.02.2022 r., https://iapp.org/news/a/the-austrian-google-analytics-decision-the-race-is-on/ (dostęp: 27.02.2023 r.).
Grzelak A., Charakter prawny zaleceń i wytycznych Europejskiej Rady Ochrony Danych, „Monitor Prawniczy” 2021/23 – dodatek: Działania instytucji i organów Unii Europejskiej w ochronie danych osobowych. Aktualne problemy ochrony danych osobowych 2021, red. G. Sibiga.
Gulczyńska Z., A certain standard of protection for international transfers of personal data under the GDPR, „International Data Privacy Law” 2021/4.
Karwala D., Znaczenie soft law dla transferów danych osobowych do państw trzecich na przykładzie zaleceń EROD 01/2020, „Monitor Prawniczy” 2021/23 – dodatek: Działania instytucji i organów Unii Europejskiej w ochronie danych osobowych. Aktualne problemy ochrony danych osobowych 2021, red. G. Sibiga.
Kuner C., Schrems II Re-Examined, 25.08.2020 r., https://verfas-sungsblog.de/schrems-ii-re-examined/ (dostęp: 27.02.2023 r.).
Lawne R., Google Analytics and EU-US transfers, https://www.fieldfisher.com/en/services/privacy-security-and-information/privacy-security-and-information-law-blog/google-analytics-and-eu-us-transfers (dostęp: 27.02.2023 r.).
Litwiński P. [w:] Ogólne rozporządzenie o ochronie danych osobowych. Ustawa o ochronie danych osobowych. Wybrane przepisy sektorowe. Komentarz, red. P. Litwiński, Warszawa 2021.
Lubasz D. [w:] Ochrona danych osobowych, red. D. Lubasz, Warszawa 2020.
Marcinkowski B., Przekazywanie danych osobowych do państw trzecich. Ramy prawne i praktyka w świetle wyroków Schrems I i Schrems II, „Monitor Prawniczy” 2020/23 – dodatek: Ocena i przegląd RODO po dwóch latach obowiązywania. Aktualne problemy prawnej ochrony danych osobowych 2020, red. G. Sibiga.
Moerel L., What happened to the risk-based approach to data transfers?, 27.09.2022 r., https://fpf.org/blog/what-happened-to-the-risk-based-approach-to-data-transfers/ (dostęp: 27.02.2023 r.).
Wulf H.M., The Higher Regional Court of Karlsruhe clarifies that using a European server and hosting service provider that has a US parent company is not unlawful per se under data protection law, https://www.heuking.de/en/news-events/newsletter-articles/detail/olg-karlsruhe-stellt-klar-einsatz-eines-europaeischen-server-und-hosting-dienstleisters-mit-us-amerikanischer-konzernmutter-nicht-per-se-datenschutzrech-tlich-unzulaessig.html (dostęp: 27.02.2023 r.).
Zalnieriute M., Churches G., Rejecting the transatlantic out-sourcing of data protection in the face of unrestrained surveillance, „The Cambridge Law Journal” 2021/1.
dr Katarzyna Krupa-Lipińska
Autorka jest adiunktem na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz rzecznikiem patentowym (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6906-9132).
Charakter odróżniający dźwiękowych znaków towarowych w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dwa wyroki odnoszą się do zagadnienia charakteru odróżniającego dźwiękowych znaków towarowych, a mianowicie wyrok T-408/15, Globo Comunicação e Participações, oraz wyrok T-668/19, Ardagh Metal Beverage Holdings. Wbrew stanowisku Urzędu Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO), Sąd zakwestionował podejście, według którego przy ocenie charakteru odróżniającego dźwiękowego znaku towarowego należy per analogiam stosować kryteria przyjmowane dla niektórych znaków, w tym zwłaszcza znaków trójwymiarowych (tj. że muszą one w sposób znaczący odbiegać od norm lub zwyczajów w danej branży). Ratio oceny charakteru odróżniającego znaku trójwymiarowego nie zostało jednak w pełni odrzucone w odniesieniu do znaku dźwiękowego. Analizując przedstawione do oceny we wskazanych postępowaniach znaki towarowe, Sąd odniósł się jednak do norm i zwyczajów panujących w danych sektorach rynku. Można zatem wysnuć z tego wniosek, że praktyczna różnica między oceną charakteru odróżniającego znaku trójwymiarowego i dźwiękowego sprowadza się do tego, iż znaki trójwymiarowe muszą „znacząco” odbiegać od norm lub zwyczajów w danym sektorze rynku, podczas gdy przy badaniu znaków dźwiękowych taka różnica nie musi być „znacząca”.
Słowa kluczowe: dźwiękowe znaki towarowe, znak towarowy Unii Europejskiej, charakter odróżniający znaków towarowych, EUIPO, TSUE
dr Katarzyna Krupa-Lipińska
The author is an assistant professor at the Nicolaus Copernicus University in Torun, Poland, and a patent attorney (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6906-9132).
Distinctive Character of a Sound Trade Mark in the Light of the Case Law of the Court of Justice of the European Union
In the recent case law of the Court of Justice of the European Union, two judgements referred to the issue of distinctive character of sound trade marks, namely judgement of the General Court in case T-408/15, Globo Comunicação e Participações S/A v. EUIPO, of 13 September 2016 and judgment of the General Court in case T-668/19, Ardagh Metal Beverage Holdings GmbH & Co. KG v. EUIPO, of 7 July 2021. In contrast to the official standpoint of the EUIPO presented in its guidelines, the Court questioned that in assessing the distinctive character of the sound trade mark the same approach should be applied by analogy as in case of 3D trademarks, namely that they have to ‘depart significantly from the norm or customs of the sector’. Yet, the ratio of assessment of the distinctive character of 3D trademark has been not completely rejected in regard to sound trade marks. When analysing the trade marks in question, the Court referred to the norms and customs of the sectors concerned, which justifies the author’s conclusion that the difference between assessing the distinctive character of 3D and sound trade marks is that the former have to ‘significantly’ depart from norms or customs of the sector concerned, while the latter do not.
Keywords: sound trade marks, European Union trade mark, distinctive character of a trade mark, EUIPO, CJEU
Bibliografia / References
Hasselblatt G.N. (red.), Community Trade Mark Regulation (EC) No 207/2009. A Commentary, München 2015.
Krupa-Lipińska K., The acoustic trademark [w:] The Present and Future od Music Law, red. A. Harrison, T. Rigg, New York 2021.
Krupa-Lipińska K., Zgłoszenie do ochrony dźwiękowego znaku towarowego w Urzędzie Patentowym RP [w:] Muzyka i prawo, red. P. Pest, M. Winsław, Wrocław 2020.
Kur A., Senftleben M., European Trade Mark Law. A Commentary, Oxford 2017.
Stopczańska D., Rejestracja muzycznego znaku towarowego na podstawie zapisu nutowego oraz nagrania, „Rzecznik Patentowy. Problemy Ochrony Własności Intelektualnej” 2018–2019/89–94.
Żelechowski Ł. [w:] P. Kostański, Ł. Żelechowski, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2020.
dr Katarzyna Gębala, LL.M.
Autorka jest starszym asystentem sędziego Sądu Najwyższego.
Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za sprzeczne z prawem unijnym orzeczenia sądowe z perspektywy prawa niemieckiego
W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości została sformułowana i następnie rozwinięta zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państwa za szkody wyrządzone jednostce wskutek naruszenia prawa Unii Europejskiej. Odnosi się ona również do niezgodnych z prawem unijnym orzeczeń sądów ostatniej instancji. Ukształtowane w orzecznictwie TS roszczenie odszkodowawcze może być dochodzone przez jednostkę przed sądem państwa członkowskiego zgodnie z regułami prawa krajowego. Pozostawienie w gestii sądów państw członkowskich rozstrzygania o tym żądaniu prowokuje pytanie dotyczące realizacji zasady odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostce wskutek naruszenia prawa UE z perspektywy unormowań prawa wewnętrznego. Podjęta w artykule analiza koncentruje się na tym aspekcie problematyki kompensacji szkód spowodowanych sprzecznymi z prawem unijnym orzeczeniami sądowymi na przykładzie rozwiązań w systemie prawa niemieckiego.
Słowa kluczowe: odpowiedzialność odszkodowawcza państwa, bezprawie judykacyjne, roszczenia odszkodowawcze, prawo niemieckie
dr Katarzyna Gębala, LL.M.
The author is a senior assistant to a Supreme Court judge, Poland.
State’s Liability in Damages for Judicial Decisions Contrary to European Union Law from the Perspective of German law
In the case law of the Court of Justice of the European Union the principle of state’s liability in damages for loss caused to individuals as a result of violation of European Union law has been formulated and further developed. This principle concerns also decisions of courts adjudicating at last instance that are incompatible with EU law. A claim for damages established in the case law of the CJEU can be pursued by an individual before a court of a Member State in accordance with rules of national law. Leaving it for the courts of the Member States to decide on such claims provokes the question regarding the realization of the principle of state liability for loss caused to individuals as a result of violation of EU law from the perspective of national law. The analysis undertaken in the article focuses on this aspect of the issue of compensating for loss caused by judicial decisions contrary to EU law on the example of solutions in the system of German law.
Keywords: state’s liability in damages, judicial wrongs, claims for damages, German law
Bibliografia / References
Bertelmann H., Die Europäisierung des Staatshaftungsrechts, Frankfurt am Main 2005.
von Bogdandy A., Ioannidis M., Das systemische Defizit – Merkmale, Instrumente und Probleme am Beispiel der Rechtsstaatlichkeit und des neuen Rechtsstaatlichkeitsaufsichtsverfahrens, „Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht” 2014/74.
Dörr C., Der unionsrechtliche Staatshaftungsanspruch in Deutschland zwanzig Jahre nach Francovich, „Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht” 2012/3.
Dörr O., § 1 Staatshaftung in Europa: Vergleichende Bestandsaufnahme [w:] Staatshaftung in Europa, red. O. Dörr, Berlin 2014.
Dörr O., § 5 Deutschland [w:] Staatshaftung in Europa, red. O. Dörr, Berlin 2014.
Hartmann B.J., § 2 Haftung in der Europäischen Union [w:] Staatshaftung in Europa, red. O. Dörr, Berlin 2014.
Hartmann B.J., § 2 Haftung in der Europäischen Union [w:] Staatshaftung in Europa, red. O. Dörr, Berlin 2014.
Hellwig J.F., Moos M., Problemfelder der unionsrechtlichen Staatshaftung für judikatives Unrecht, „Juristische Arbeitsblätter” 2011/3.
Ipsen J., Allgemeines Verwaltungsrecht, München 2019.
Jarass H.D. [w:] H.D. Jarass, B. Pieroth, Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland. Kommentar, München 2016.
Kischel U., Gemeinschaftsrechtliche Staatshaftung zwischen Europarecht und nationaler Rechtsordnung, „Europarecht” 2005/4.
Looschelders D., Schuldrecht. Besonderer Teil, München 2013.
Papier H.J. [w:] Grundgesetz Kommentar, red. R. Herzog, R. Scholz, M. Herdegen, H. Klein, München 2019.
Papier H.J., Staatshaftung kraft „Überlieferung”, „Juristenzeitung” 1975/19.
Półtorak N., Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za naruszenie prawa UE po 20 latach od orzeczenia w sprawie Francovich, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014/1.
Sanetra W., W kwestii odpowiedzialności za wyrządzenie szkody przez wydanie orzeczenia niezgodnego z prawem wspólnotowym, „Europejski Przegląd Sądowy” 2006/3.
Sanetra W., Za jakie naruszenia prawa wspólnotowego przez sąd najwyższego szczebla należy się odszkodowanie. Uwagi na marginesie wyroku ETS w sprawie Traghetti, „Europejski Przegląd Sądowy” 2006/9.
Schöndorf-Haubold. B., Die Haftung der Mitgliedstaaten für die Verletzung von EG-Recht durch nationale Gerichte, „Juristische Schulung” 2006/2.
Schütter F., Gemeinschaftsrechtliche Staatshaftung wegen judikativen Unrechts in Deutschland und im Vereinigten Königreich, Baden-Baden 2012.
Tietjen D., Die Bedeutung der deutschen Richterprivilegien im System des gemeinschaftsrechtlichen Staatshaftungsrechts-Das EuGH-Urteil „Traghetti del Mediterraneo”, „Europäisches Wirtschafts- und Steuerrecht” 2007/1.
Tremml B., Karger M., Luber M., Der Amtshaftungsprozess, München 2013.
Wienhues S. [w:] M. Baldus, B. Grzeszick, S. Wienhues, Staatshaftungsrecht, Heidelberg 2018.
Windthorst K., Staatshaftungsrecht, „Juristische Schulung” 1995/11.
Wöstmann H. [w:] J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen. Buch 2. Recht der Schuldverhältnisse, §§ 839, 839a (Unerlaubte Handlungen 4–Amtshaftungsrecht), red. J. Hager, Berlin 2013.
dr hab. Marek Zieliński, prof. UŚ
Autor jest profesorem uczelni na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2950-9073).
Pojęcie instytucji Unii Europejskiej w prawie Unii – uwagi na tle wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 14.07.2022 r., sprawy połączone C-59/18 i C-182/18, Republika Włoska i Comune di Milano przeciwko Radzie Unii Europejskiej
Pojęcie „instytucje Unii” występuje w wielu postanowieniach prawa UE. W wyroku w sprawach połączonych C-59/18 i C-182/18, Włochy przeciwko Radzie, Trybunał Sprawiedliwości uznał, że pojęcie to obejmuje konkretną listę podmiotów, które wymieniono w art. 13 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej. Według TS zamiarem twórców traktatów nie było nadanie temu pojęciu szerokiego zakresu w taki sposób, aby obejmowało ono także organy i jednostki organizacyjne Unii ustanowione przez traktaty lub na ich podstawie, które mają się przyczyniać do realizacji celów Unii. W rezultacie państwa członkowskie nie posiadają na podstawie art. 341 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej kompetencji do określania miejsca siedziby agencji UE, takich jak np. Europejska Agencja Leków, ponieważ przepis ten daje im taką możliwość wyłącznie w odniesieniu do „instytucji Unii”. Kompetencja do ustalenia miejsca siedziby agencji UE przysługuje według TS prawodawcy Unii, który wykonuje ją na podstawie tych postanowień traktatów, które stanowią podstawę do jej utworzenia. Stanowisko przyjęte przez TS może być jednak krytykowane przede wszystkim z tego powodu, że pojęcie instytucji Unii ma raczej charakter polityczny aniżeli prawny. W związku z tym trudno jest nadać temu pojęciu to samo znaczenie we wszystkich aktach prawa UE, co zresztą dostrzega sam TS w uzasadnieniu do komentowanego wyroku.
Słowa kluczowe: prawo Unii Europejskiej, instytucje Unii Europejskiej, decyzje w sprawie miejsca siedziby instytucji Unii Europejskiej
dr hab. Marek Zieliński, professor of the University of Silesia in Katowice
The author is a university professor at the Faculty of Law and Administration of the University of Silesia in Katowice, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2950-9073).
The Concept of an Institution of the Union in European Union Law. Observations Against the Background of Judgment of the Court of Justice of 14 July 2022, Joined Cases C-59/18 and C-182/18, Italian Republic and Comune di Milano v. Council of the European Union
The term ‘institutions of the Union’ appears in many provisions of EU law. In its judgment in Joined Cases C-59/18 and C-182/18, Italy v. Council, the Court of Justice held that this concept covers a specific list of entities mentioned in Article 13(1) of the Treaty on European Union. According to the Court, it was not the intention of the drafters of the Treaties to give that concept a broad scope so as to include bodies and organizational units of the Union established by or on the basis of the Treaties, which bodies or units are intended to contribute to achieving the objectives of the Union. As a result, Member States do not have the competence under Article 341 of the Treaty on the Functioning of the European Union to determine the location of seats of EU agencies such as, for example, the European Medicines Agency, as this provision only gives them the possibility to do so in relation to ‘institutions of the Union’. The competence to determine the seat of an EU agency is, according to the CJ, vested in the Union legislature, which exercises it on the basis of those provisions of the Treaties which form the basis for establishing the given agency. However, the position adopted by the CJ may be criticised above all on the grounds that the concept of institutions of the Union is a political, rather than legal, one. It is therefore difficult to give the concept the same meaning in all EU legal acts, as the CJ itself recognizes in the explanatory memorandum to the commented judgment.
Keywords: European Union law, European Union institutions, decisions on the location of the seat of a European Union institution
Bibliografia / References
Banks M., EU Parliament to send delegation to Amsterdam on EMA fact-finding mission , https://www.theparliamentmagazine.eu/news/article/eu-parliament-to-send-delegation-to-amster-dam-on-ema-factfinding-mission (dostęp: 24.03.2023 r.).
Buchta T., Judgments on the selection of the seats of EU agencies: Challenges and what will change, „Maastricht Journal of European and Comparative Law” 2023/6.
Chamon M., The Opinions of AG Bobek in the EMA relocation and ELA location cases, „EU Law Live” 2021.
Dudek D., Wprowadzenie do nauki o państwie i organach władzy państwowej [w:] D. Dudek, Z. Husak, G. Kowalski, W. Lis, Konstytucyjny system organów państwa, Warszawa 2013.
Eeckhout P., EU External Relations Law, Oxford 2012.
Hamer J., AEUV Art. 341 (ex-Artikel 289 EGV) [Sitz der Organe der Union] [w:] Europäisches Unionsrecht, red. H. von der Groeben, J. Schwarze, A. Hatje, beckonline 2015.
Kapteyn P.J.G., VerLoren van Themaat P., Gormley L.W., Introduction to the Law of the European Communities, London–The Hague–Boston 1998.
Landscheidt F., Der Sitzwechsel europäischer Agenturen am Beispiel der Europäischen Arzneimittelagentur (EMA) im Rahmen des „Brexit”, „Zeitschrift für Europarechtlische Studien” 2017/1.
Mayer F.C., Art. 341 Sitz der Organe der Union [w:] Das Recht der Europäischen Union, [red. E. Grabitz, M. Hilf, M. Nettesheim, beckonline 2022.
Nettesheim M., Art. 10 Demokratische Grundsätze [w:] Das Recht der Europäischen Union, red. E. Grabitz, M. Hilf, M. Nettesheim, beckonline 2022.
Nettesheim M., Art. 13 Organe der Union [w:] Das Recht der Europäischen Union, red. E. Grabitz, M. Hilf, M. Nettesheim, beckonline 2022.
Schermers H.G., Blokker N.M., International Institutional Law, The Hague–London–Boston 1995.
Spaventa E., Constitutional Creativity or Constitutional Deception? Acts of the Members States Acting Collectively and Jurisdiction of the Court of Justice, „Common Market Law Review” 2021/6.
Streinz R., EUV Art. 13 [Institutionelle Rahmen] [w:] Vertrag über die Europäische Union, Vertrag über die Arbeitsweise der Europäischen Union, Charta der Grundrechte der Europäischen Union, red. R. Streinz, W. Michl, beckonline 2018.
Zieliński M., Sprawy urzędników i pracowników Wspólnot Europejskich w orzeczeniach wstępnych Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości [w:] Pytanie prejudycjalne w orzecznictwie ETS. Funkcjonowanie procedury prejudycjalnej w Polsce, red. C. Mik, Toruń 2006.
Jan Denka
Autor jest studentem V roku prawa i seminarzystą w Zakładzie Prawa Konstytucyjnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9385-0984).
Delegowanie sędziów przez Ministra Sprawiedliwości – glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 16.11.2021 r., sprawy połączone od C-748/19 do C-754/19, Postępowanie karne przeciwko WB i in.
Przedmiotem niniejszej glosy jest wyrok Trybunału Sprawiedliwości dotyczący zasad delegowania polskich sędziów do sądów karnych wyższego rzędu. W komentowanym orzeczeniu Trybunał stanął na stanowisku, że prawo Unii stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z którymi Minister Sprawiedliwości może, na podstawie kryteriów, które nie zostały podane do publicznej wiadomości, delegować sędziego, a następnie w każdym czasie, na podstawie decyzji, która nie zawiera uzasadnienia, odwołać sędziego z tego delegowania. Autor wychodzi z założenia, że art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej nakłada na państwa członkowskie obowiązek ochrony niezawisłości sędziowskiej. W tekście podkreślono, że obecny sposób delegowania sędziów może wpływać na motywacje sędziów i podważać zaufanie społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości. Istnieje wszak ryzyko wykorzystywania sędziów delegowanych do politycznej kontroli orzeczeń. W ostatniej części tekstu opisano najistotniejsze konsekwencje wyroku wydanego przez TS, m.in. możliwość zaskarżania orzeczeń wydanych z udziałem sędziów delegowanych na podstawie art. 438 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego.
Słowa kluczowe: delegowanie sędziów, niezawisłość sędziowska, skuteczna ochrona sądowa, obsada sądu, Minister Sprawiedliwości
Jan Denka
The author is a 5th year student and seminar attendee at the Department of Constitutional Law, Faculty of Law and Administration, Adam Mickiewicz University in Poznan, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9385-0984).
Secondment of Judges by the Minister of Justice. Commentary on Judgment of the Court of Justice of 16 November 2021, in Joined Cases C-748/19 to C-754/19, Criminal Proceedings Against WB and Others
The subject of this commentary is a judgment of the Court of Justice concerning the rules of secondment of Polish judges to higher-level criminal courts. In this judgment, the Court took the view that EU law precludes national legislation pursuant to which the Minister of Justice may, on the basis of criteria which have not been made public, second a judge and then, at any time, by way of a decision which does not contain a statement of reasons, terminate said judge’s secondment. The author departs from the premise that Article 19 of the Treaty on European Union imposes on Member States an obligation to protect judicial independence. This publication stresses that the current way in which judges are seconded can affect the motivations of judges and undermine public confidence in the judiciary. After all, there is a risk of seconded judges being used for a political review of rulings. The final part of the article describes the most significant consequences of the judgment issued by the CJ, including the possibility of challenging judgments issued with the participation of judges delegated under Article 438(2) of the Code of Criminal Procedure.
Keywords: secondment of judges, judicial independence, effective judicial protection, court staffing, Minister of Justice
Bibliografia / References
Barcik J., Ochrona praworządności w Radzie Europy i Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem niezależności sądów i niezawisłości sędziów, Warszawa 2019.
Jasiński W. [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2021.
Korzan K., Wyroki nie istniejące, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji” 1976/7.
Lenaerts K., Maselis I., Gutman K., Preliminary Rulings on the Interpretation of Union Law [w:] EU Procedural Law, red. J.T. Nowak, Oxford 2015.
Markiewicz K., Problem sententia non existens na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, „Rejent” 2002/11.
Miąsik D., Instytucja pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości w praktyce Sądu Najwyższego RP, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2020/1.
Ostrihansky R., Współpraca sądów krajowych z Trybunałem Sprawiedliwości [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, red. M.M. Kenig-Witkowska, Warszawa 2015.
Ostropolski T., Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych [w:] System Prawa Unii Europejskiej, t. 8, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych, karnych i współpraca policyjna, red. J. Barcz, Warszawa 2021.
Półtorak N. [w:] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2020.
dr hab. Jacek Skrzydło
Autor jest profesorem w Katedrze Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-1597-8808).
dr hab. Jan Kulesza
Autor jest profesorem w Katedrze Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0574-9120).
Udział w autorstwie tekstu:
Jacek Skrzydło – 50%
Jan Kulesza – 50%
Oplucie zdjęcia Putina a wolność wypowiedzi – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 18.01.2022 r., 4161/13, Karuyev przeciwko Rosji
W glosowanym wyroku Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie przez Federację Rosyjską art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności poprzez skazanie za oplucie zdjęcia prezydenta Władimira Putina. Skazanie nie nastąpiło z przepisu dotyczącego prawnokarnej ochrony godności głowy państwa, lecz dotyczącego „drobnego chuligaństwa” godzącego w porządek publiczny. Znamiona wykroczenia administracyjnego zostały przy tym zrealizowane jedynie w części, co nie dawało podstawy do skazania. Trybunał stwierdził zatem brak dostatecznej podstawy prawnej ingerencji w wolność wypowiedzi, w związku z czym odstąpił od badania sprawy w pozostałym zakresie klauzuli limitacyjnej art. 10 ust. 2 Konwencji. Choć rozstrzygnięcie Trybunału zasługuje na aprobatę, pozostawia niedosyt. Ciężar naruszenia Konwencji leżał w glosowanej sprawie w braku konieczności ingerencji w społeczeństwie demokratycznym, a nie w zastosowaniu nieadekwatnego przepisu prawa wykroczeń, którego znamiona nie zostały zrealizowane. Trybunał pominął zatem swoje orzecznictwo dotyczące granic ochrony godności głowy państwa, skonfrontowanej z wolnością wypowiedzi, kwestię szczególnej ochrony konwencyjnej wypowiedzi o charakterze politycznym, wypowiedzi przedstawiciela partii opozycyjnej czy wreszcie oceny w kategoriach mowy nienawiści, na granicy której balansowało zachowanie skarżącego.
Słowa kluczowe: wolność słowa, głowa państwa, mowa nienawiści, znieważenie, porządek publiczny, chuligaństwo
dr hab. Jacek Skrzydło
The author is a professor at the Department of International Law and International Relations, Faculty of Law and Administration, University of Lodz, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-1597-8808).
dr hab. Jan Kulesza
The author is a professor at Department of Criminal Law, Faculty of Law and Administration, University of Lodz, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-0574-9120).
Authors’ contributions:
Jacek Skrzydło – 50%
Jan Kulesza – 50%
Spitting on Vladimir Putin’s Photograph in the Context of Freedom of Expression. Commentary on Judgment of the European Court of Human Rights of 18 January 2022, 4161/13, Karuyev v. Russia
In its judgment, the ECtHR found that the Russian Federation had violated Article 10 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms by convicting the applicant for spitting on a photograph of President Vladimir Putin. The conviction was not based on the criminal law protection of the head of state’s dignity, but on ‘petty hooliganism’ that undermines public order. The characteristics of an administrative petty offence were only partially met, which did not give grounds for a conviction. Therefore, the Court found that there was no sufficient legal basis for interference with the freedom of expression, and consequently refrained from examining the case in the remaining scope relating to the limitation clause from Article 10(2) of the Convention. Although the decision of the Court deserves approval, it is not fully satisfactory. The gravity of the violation of the Convention in the commented case lies in there being no need for state interference in a democratic society, rather than in applying an inadequate provision of national law on petty offences to an act not meeting the features of the offence. Therefore, the Court decided against referring to its case law on the limits of protection of the dignity of a head of state vis-à-vis the freedom of expression. It failed to analyse the special protection granted under the Convention to political statements or statements made by an opposition party member. It also refrained from analysing the applicant’s behaviour in terms of hate speech, whose criteria might have been met.
Keywords: freedom of speech, head of state, hate speech, insult, public order, hooliganism
Bibliografia / References
Krzywoń A., Prawnokarna ochrona głów państw i innych organów konstytucyjnych versus wolność wypowiedzi – polskie rozwiązania na tle standardów europejskich, „Europejski Przegląd Sądowy” 2013/5.
Kulesza J., Granice wolności wypowiedzi działaczy pro-life. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 22.10.2021 r., IV KK 247/21, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2022/6.
Kulesza J., Problemy teorii kryminalizacji. Studium z zakresu prawa karnego i konstytucyjnego, Łódź 2017.
Kulesza J., Rozstrzyganie kolizji ochrony godności urzędu Prezydenta RP oraz wolności wypowiedzi w orzecznictwie sądowym [w:] Księga jubileuszowa Profesora Krzysztofa Skotnickiego, Łódź 2023 (w druku).
Kulesza J., Wolność wypowiedzi contra godność urzędu Prezydenta RP (sprawa Jakuba Żulczyka). Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 30.09.2022 r., II AKa 110/22, „Przegląd Sądowy” 2023/4.
Kulesza J., Wolność wypowiedzi w kampanii wyborczej a ochrona godności urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej. Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 13.12.2021 r., II AKa 171/21, „Przegląd Sądowy” 2023/3.
Kulesza J., Mrowicki M., Od dawnego bohatera narodowego do „Dziadka Mroza”: granice wolności wypowiedzi – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 6.04.2021 r., 10783/14, Handzhiyski przeciwko Bułgarii, „Europejski Przegląd Sądowy” 2022/6.
Kulesza W., Crimen laesae iustitiae. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego, Łódź 2013.
Skrzydło J., Wolność słowa w orzecznictwie Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Analiza porównawcza, Toruń 2013.
dr hab. Agnieszka Grzelak, prof. ALK
Autorka jest profesorką w Kolegium Prawa Akademii Leona Koźmińskiego (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5867-8135).
O ne bis in idem w kontekście sankcji administracyjnych i karnych – wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 26.02.2013 r., C-617/10, Åklagaren przeciwko Hansowi Åkerbergowi Franssonowi
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-617/10, Åklagaren przeciwko Hansowi Åkerbergowi Franssonowi, ma fundamentalne znaczenie nie tylko dla rozwoju współpracy państw członkowskich w sprawach karnych, lecz także dla całego systemu ochrony praw podstawowych w Unii Europejskiej. Poza interpretacją zasady ne bis in idem w kontekście zbiegu sankcji administracyjnych i karnych Trybunał odniósł się bezpośrednio do zakresu stosowania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, interpretując pojęcie stosowania prawa Unii Europejskiej w sposób, który wzbudził dyskusje w nauce prawa.
Słowa kluczowe: Karta praw podstawowych, ne bis in idem, sankcja karna, sankcja administracyjna
dr hab. Agnieszka Grzelak, professor of the Kozminski University
The author is an associate professor at the College of Law, Kozminski University in Warsaw, Poland (ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5867-8135).
On Ne Bis in Idem in the Context of Administrative and Criminal Sanctions. Introduction and Judgment of the Court of Justice of 26 February 2013, C-617/10, Åklagaren v. Hans Åkerberg Fransson
The judgment of the Court of Justice in case C-617/10, Åklagaren v. Hans Åkerberg Fransson, is of fundamental importance not only for the development of cooperation among Member States in criminal matters, but also for the entire system of protection of fundamental rights in the European Union. In addition to interpreting the ne bis in idem principle in the context of the coexistence of administrative and criminal sanctions, the Court directly addressed the scope of application of the Charter of Fundamental Rights of the European Union, interpreting the concept of ‘implementing European Union law’ in a way that sparked debate in legal science.
Keywords: Charter of Fundamental Rights, ne bis in idem, criminal sanction, administrative sanction
Bibliografia / References
Andreangeli A., Ne bis in idem and administrative sanctions. Glosa do wyroku TS z dnia 5 czerwca 2012 r., C-489/10, „Common Market Law Review” 2013/6.
Baranowski K., Ograniczenie stosowania zasady ne bis in idem na podstawie art. 52 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 20.03.2018 r., C-524/15, postępowanie karne przeciwko Luce Menciemu, „Europejski Przegląd Sądowy” 2020/2.
Błachnio-Parzych A., Zasada ne bis in idem a obowiązek ustanowienia sankcji skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających. Glosa do wyroku TS z dnia 20 marca 2018 r., C-596/16 i C-597/16, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018/12.
Błachnio-Parzych A., Zbieg odpowiedzialności karnej i administracyjno-karnej jako zbieg reżimów odpowiedzialności represyjnej, Warszawa 2016.
Lach A., Sankcje administracyjne i karne a zakaz podwójnego karania w świetle najnowszego orzecznictwa ETPCz i TS, „Prokuratura i Prawo” 2017/9.
Lock T., C-617/10 – Åkerberg Fransson. Fishing for Better Rights Protection: The Court of Justice on the Application of the Charter in the Member States and the Reach of ne bis in idem [w:] The Court of Justice and European Criminal Law. Leading cases in a contextual Analysis, red. V. Mitsilegas, A. Di Martino, L. Mancano, Oxford 2019.
Sepioło-Jankowska I., Podobieństwo sankcji karnych oraz sankcji podatkowych, „Prokuratura i Prawo” 2020/2.
Stępkowski L., Purely internal situations in European Union law after Åklagaren v Hans Åkerberg Fransson, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2015/3614.
Szwarc M., Łączne zastosowanie sankcji administracyjnych i karnych w świetle zasady ne bis in idem (uwagi na tle orzecznictwa ETPC), „Państwo i Prawo” 2017/12.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – dr Michalina Szpyrka (autorka jest adiunktem w Zakładzie Prawa Europejskiego Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oraz starszym asystentem sędziego w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7678-5287).
Case law of the Supreme Court – dr Michalina Szpyrka (the author is an assistant professor in the Department of European Law at the Institute of Law Studies of the Polish Academy of Sciences and a senior judge’s assistant at the Labour Law and Social Security Chamber of the Supreme Court, Poland, ORCID: https://orcid.org/0000-0001-7678-5287).
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego – dr Robert Talaga (autor jest asesorem w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Poznaniu, ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5281-2188).
Case law of the Supreme Administrative Court – dr Robert Talaga (the author is an assessor at the Provincial Administrative Court in Poznań, Poland, ORCID: https://orcid.org/0000-0002-5281-2188).
Bibliografia / References
Pauch D., Transakcja karuzelowa jako forma oszustwa w podatku od wartości dodanej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2016/1.
