Polskie sprawy przed TSUE i ETPC do 2024 roku

1. Polska sprawa - sposób rozumienia

Pojęcie "polskiej sprawy" różni się w zależności od tego, którego europejskiego Trybunału dotyczy.
W przypadku TSUE "polska sprawa" to taka sprawa, w której uczestnikiem/uczestnikami postępowania są polskie podmioty zarówno prywatne (osoby fizyczne i prawne) jak i publiczne (np. gminy, organy podatkowe, ZUS), z wyłączeniem rządu polskiego, która zakończyła się wydaniem przez Trybunał wyroku lub postanowienia do końca 2024 r.
W przypadku ETPC "polską sprawą" są wszystkie sprawy dotyczące skarg na nasze państwo, które zakończyły się wydaniem przez Trybunał wyroku lub decyzji do końca ubiegłego roku.

1.2 Ilość polskich spraw w 2024 r. w porównaniu do lat wcześniejszych

1.2.1 TSUE

Od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. (a właściwie od 2005 r., kiedy zostało wszczęte pierwsze postępowanie i zapadło pierwsze orzeczenie w polskiej sprawie) do końca ubiegłego roku przed Trybunałem unijnym odbyło się 489 spraw. W ubiegłym roku liczba spraw zanotowała pewien spadek (17 proc.) w porównaniu do roku 2023 (43 sprawy w porównaniu do 52 spraw). Liczba ta jest jednak podobna do wcześniejszych lat (w 2022 r. były to 42 sprawy; w 2021 r. - 44 sprawy).

1.2.2 TSUE i polskie sprawy podatkowe

Szczególną kategorią spraw przed TSUE, którym poświęcony jest osobny raport, są polskie sprawy podatkowe. Jeśli chodzi ich ilość, to w latach 2005-2024 Trybunał rozstrzygnął w sumie 87 spraw odnoszących się do tej problematyki. Ubiegły rok był pod tym względem słabszy niż rok 2023 r. - TSUE wydał w nim 6 wyroków o tej tematyce w odpowiedzi na pytania polskich sądów, podczas gdy w rekordowym 2023 r. unijny Trybunał zakończył aż 9 spraw z Polski. Wcześniej zdarzały się zarówno gorsze "ilościowe" lata (np. 2021 - 6 spraw; 2022 - tylko 3 sprawy; 2020 - jeszcze mniej, bo zaledwie 2 sprawy), jak i lepsze lata (lata 2018 i 2019- po 7 spraw).

1.2.3 ETPC

W przypadku drugiego z europejskich sądów - Europejskiego Trybunału Praw Człowieka - do końca 2024 r. rozstrzygnięto aż 4.320 polskie sprawy (na marginesie jest to siódmy wynik ilościowy wśród państw-stron Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - po Turcji, Włoszech, Rosji, Ukrainie, Francji i Rumunii). Jak widać, ilość polskich spraw przed tym sądem jest aż 9 razy większa niż ilość spraw rozstrzygniętych przez TSUE. Jeśli chodzi o tendencje dotyczące ilości spraw zakończonych przed tym sądem, to rok 2024 był "najlepszym" rokiem od roku 2019, gdy nastąpił gwałtowny spadek ilości spraw w porównaniu do lat wcześniejszych (2019 r. - 104 sprawy, 2018 r. - 179 spraw, 2017 r. - 177 spraw). Dane dotyczące ilości polskich spraw zakończonych decyzją lub wyrokiem ETPC w okresie 2020-2024 wyglądały bowiem następująco: w 2024 r. było 137 spraw; w 2023 r. - 121 spraw; w 2022 - 118; w 2021 - 104, a w 2020 - tylko 91 spraw.

2. Ilość polskich spraw w zależności od ich tematyki

2.1. TSUE

Jeśli chodzi o tematykę polskich spraw rozstrzygniętych przez TSUE do 2024 r., to najwięcej spraw dotyczyło własności przemysłowej (164 sprawy - 34 proc.). Drugą najbardziej popularną problematyką były podatki (87 spraw - 18 proc.). Kolejne rodzaje problematyk odstawały wyraźnie ilościowo od dwóch pierwszych. Były to: kredyty frankowe (25 spraw - 5,1 proc.), spór o sądownictwo w Polsce (18 spraw - 3,7 proc.), prawo konkurencji i energetyka (po 15 spraw - 3 proc.), pomoc publiczna i postępowanie cywilne (po 14 spraw - 2,9 proc.), ochrona środowiska (12 spraw - 2,5 proc.) i komunikacja elektroniczna (telekomunikacja) z 10 orzeczeniami (2 proc.).

2.2. TSUE i polskie sprawy podatkowe

Ponieważ polskie sprawy podatkowe zostały wyodrębnione w osobnym raporcie, warto i w ich przypadku pokusić się o bardziej szczegółowy podział tematyczny. Ów podział narzuca się właściwie w sposób naturalny i opiera się na rodzajach podatków. Wynika z niego, że spośród 87 spraw 79 proc. (69 spraw) odnosi się do podatku VAT, 10 proc. (9 spraw) - akcyzy, 5 proc. (4 sprawy) - podatku od czynności cywilnoprawnych, 2 proc. (2 sprawy) - podatku dochodowego od osób fizycznych i 1 proc. (1 sprawa) - podatku dochodowego od osób prawnych.

2.3. ETPC

Analizując problematykę polskich spraw rozstrzygniętych przez ETPC, warto na samym początku podkreślić różnicę między sprawami rozpatrywanymi przed tym sądem a sprawami przed Trybunałem unijnym. Po pierwsze, problematyki spraw obu sądów są różne i w raportach opierają się na różnej nomenklaturze: w przypadku TSUE nomenklatura problematyk odnosi zazwyczaj do konkretnych dziedzin prawa (np. prawa podatkowego, postępowania cywilnego) lub zagadnienia (np. kredyty frankowe, spór o sądownictwo w Polsce), podczas gdy w przypadku ETPC odnosi się wyłącznie do praw zawartych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Z pierwszą różnicą związana jest ściśle druga - dotycząca jednorodności spraw pod względem tematycznym. O ile w przypadku spraw przed TSUE, mamy w większości sytuacji do czynienia ze sprawami dotyczącymi jednej problematyki (np. dotyczącymi tylko podatków lub tylko własności przemysłowej), to wśród spraw przed ETPC, problematyka wielu ze spraw ma charakter wielowątkowy (np. dana sprawa dotyczy prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz prawa do skutecznego środka odwoławczego).
Jeśli chodzi o tematykę polskich spraw przed ETPC, to dotyczą one w największym stopniu prawa do rzetelnego procesu sądowego (51 proc. spraw). Kolejne są sprawy z zakresu prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego (19 proc. spraw), zakazu tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (15 proc. spraw), prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (12 proc. spraw), ochrony własności (11 proc. spraw), prawa do skutecznego środka odwoławczego (10 proc. spraw), swobody wypowiedzi (5 proc. spraw) oraz zakazu dyskryminacji (3 proc. spraw).

3. Specyficzne cechy polskich spraw przed sądami europejskimi

3.1. TSUE: ilości spraw w zależności od procedury

Trybunał unijny wykonuje swoje uprawnienia do orzekania w ramach różnego rodzaju procedur. W przypadku polskich spraw można mówić o następującym podziale i ilościach spraw w zależności od procedury:

• sprawy dotyczące wydawania orzeczeń w trybie prejudycjalnym – 250 spraw,
• skargi skierowane przeciwko decyzjom izb odwoławczych Urzędu Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej dotyczące stosowania przepisów prawa własności intelektualnej – 162 sprawy,
• skargi o stwierdzenie nieważności aktów uchwalanych przez instytucje unijne – 71 spraw,
• spory pomiędzy UE a jej pracownikami – 7 spraw,
• skargi na bezczynność instytucji unijnych – 6 spraw,
• skargi wniesione na podstawie klauzuli arbitrażowej umieszczonej w umowie zawartej przez UE lub w jej imieniu – 5 spraw.

Warto również wspomnieć, że Trybunał Sprawiedliwości rozstrzygnął odwołania w 54 polskich sprawach, które trafiły do niego z Sądu UE. Chodzi przede wszystkim o odwołania od wyroków Sądu UE w sprawie skarg o stwierdzenie nieważności oraz skarg z zakresu prawa własności intelektualnej.

3.2. TSUE: sprawy podatkowe w zależności od ich korzystnego wyniku dla podatników

Jednym z istotnych elementów raportu o polskich sprawach podatkowych przed TSUE są dane dotyczące wyników ich rozstrzygnięć z punktu widzenia podatników. Zgodnie z raportem, na 86 spraw podatkowych zakończonych orzeczeniem prejudycjalnym do końca ubiegłego roku aż 61 zakończyło się sukcesem polskich podatników (70 proc.).
Jeśli chodzi o pozostałe orzeczenia zapadłe w okresie 2004-2024, to 23 orzeczenia (ponad 26 proc.) przyniosło podatnikom niepowodzenie, a w przypadku 3 orzeczeń trudno mówić o korzystnym rozstrzygnięciu dla którejkolwiek ze stron sporu.

3.3. ETPC: sprawy z pełnomocnikiem

Jednym z ważnych pytań, które zostały postawione w raporcie dotyczącym aktywności polskich prawników przed ETPC, było pytanie o to, w ilu sprawach, które dotyczyły skarg na Polskę, skarżącemu towarzyszył pełnomocnik profesjonalny. Okazuje się, że w ciągu ostatnich 13 lat (2012-2024) skarżący przed Trybunałem skorzystali z pomocy pełnomocnika w mniej niż połowie spraw. Ujmując tę kwestię w wartościach liczbowych, na ogólną liczbę 1.811 zakończonych polskich spraw w tym okresie w 814 sprawach (45 proc. spraw) skarżących wspierał adwokat, radca prawny lub inny prawnik. W pozostałych 55 proc. spraw (997 przypadków) skarżący występowali przed ETPC samodzielnie. Jest to wynik lepszy niż podany w ubiegłorocznym raporcie, gdy za okres 2012-2023 współczynnik spraw, w których skarżącym towarzyszyli pełnomocnicy, wyniósł 44 proc, i w raporcie z 2023 r., gdy za okres 2012-2022 współczynnik ten był równy 41 proc. Liczba spraw z pełnomocnikiem zawodowym tylko w danym roku w roku 2024 nieznacznie spadła w porównaniu do roku poprzedniego. O ile bowiem w 2023 roku współczynnik był równy 75 proc. (89 na 119 spraw), o tyle w roku 2024 obniżył się do 74 proc. (101 na 137 spraw).